Vài năm gần đây, nhà văn Tống Ngọc Hân là cộng tác viên tích cực của Báo Quân đội nhân dân Cuối tuần với nhiều truyện ngắn khá ấn tượng. Và lần này là cuộc trò chuyện dành cho Quân đội nhân dân Cuối tuần về chuyện viết văn và... kinh doanh.
Văn hay phải có tài, nhưng...
Phóng viên (PV): Thưa nhà văn Tống Ngọc Hân, là người đã có ít nhiều thành tựu văn chương và kinh nghiệm sáng tác, vậy theo chị, thế nào là một tác phẩm hay?
Nhà văn Tống Ngọc Hân: Đó là một câu hỏi tưởng “xưa như Trái Đất” nhưng luôn thời sự bởi thời nào, lúc nào người viết cũng khao khát có được tác phẩm hay và người đọc luôn đòi hỏi có tác phẩm hay. Tuy nhiên, “tác phẩm hay” luôn là một bí mật đầy bí hiểm. Đấy là một bài toán không dễ tìm ra được lời giải và sự đồng thuận. Riêng cá nhân tôi thì cho rằng: “Tác phẩm hay” là tác phẩm khiến người đọc thấy thỏa mãn chứ không phải người viết ra thấy thỏa mãn. Mỗi nhà văn đều tự tìm chỗ đứng của mình trong lòng độc giả. Nếu chúng ta chọn làm đại diện cho nhân dân, nghĩa là chúng ta phải thay họ nói lên những khao khát, ước mong về một cuộc sống công bằng, bác ái, ấm no và hạnh phúc. Bằng những hình tượng văn học mà nhà văn dựng nên trong tác phẩm, độc giả soi mình vào và tìm thấy những bài học có giá trị, thì đó là một tác phẩm hay!
PV: Nghĩa là tác phẩm phải nói trúng những vấn đề công chúng quan tâm, cần lý giải, cần phân định?
Nhà văn Tống Ngọc Hân: Đúng thế! Điều này nói như dân gian là “gãi đúng chỗ ngứa”. Đã là người viết chuyên nghiệp, hẳn các nhà văn đều biết chọn đúng chỗ mà “gãi”. Một khi tâm trí anh, ngòi bút anh hướng về phía đông đảo quần chúng nhân dân thì anh luôn được đón nhận, cổ vũ và ghi nhớ. Những tác phẩm văn học đề cao cái tôi cá nhân, không hướng về phía nhu cầu thưởng thức của độc giả giống như một bức thư nhưng dán lên tường chứ không gửi cho ai cả. Tác phẩm văn học hay giống như một bức thư mang thông điệp đẹp đẽ, cấp thiết mà rất nhiều người muốn nhận được từ nhà văn.
PV: Đấy là tâm huyết của người cầm bút. Nhưng theo tôi, nhà văn có tâm huyết, có tình thương, có trách nhiệm... cũng chưa chắc đã viết được tác phẩm hay?
Nhà văn Tống Ngọc Hân: Tất nhiên, có tâm nhưng phải có tài. Mà cái tài trong văn chương lạ lắm. Dường như, nó là một sự trời cho. Trời cho con người những năng khiếu bẩm sinh để anh có nền tảng phát triển những sở trường. Có người thì trời cho nhiều, có người thì trời cho ít. Văn chương là một bộ môn nghệ thuật đặc thù mà nếu thiếu tài năng, không bao giờ trở thành nhà văn, chứ chưa nói đến việc sáng tác ra tác phẩm hay.
PV: Nhưng mà chỉ với những thứ trời cho ấy, nếu nhà văn không biết nhân lên, không biết làm cho nó sinh sôi, lớn mạnh lên bằng sự trau dồi kiến thức, bồi đắp vốn sống và sự lao động sáng tạo, thì e rằng đó cũng chỉ là... “năng khiếu” mà thôi?
Nhà văn Tống Ngọc Hân: Đúng rồi, năng khiếu cộng với sức sáng tạo của nhà văn tạo thành văn tài. Nhưng chỉ có văn tài mà thiếu bút lực thì nhà văn cũng khó tải nổi cái tâm của mình. Bút lực của nhà văn là do vốn văn quyết định. Vốn văn lại là những tinh túy chắt lọc từ vốn sống. Với những người có tài, sau khi chọn lựa, phát hiện ra một đề tài hấp dẫn, người ta thường phác ra trong đầu những phương án để cân nhắc chọn lựa một dự án văn chương phù hợp. Ta sẽ viết một tiểu thuyết, một truyện dài, hay chỉ một truyện ngắn? Giống như việc chuẩn bị để xây một căn nhà vậy. Một căn nhà cấp bốn lợp ngói thì hẳn sẽ ít vật liệu hơn căn nhà xây ba tầng, đổ mái dựng tum. Một căn nhà ba tầng ắt phải khác với một biệt thự, lâu đài. Càng to, càng đẹp thì càng phải tốn công, tốn của. Văn chương cũng thế. Vốn liếng anh nghèo, ít ỏi, thì đừng mong có những công trình bề thế, nguy nga.
PV: Vốn liếng cho văn chương, như cách nói của chị, thì cùng với kiến thức văn hóa là vốn sống, là những kinh nghiệm tích lũy từ cuộc sống. Là một tác giả trẻ, chị đã tích lũy vốn liếng cho mình như thế nào?
Nhà văn Tống Ngọc Hân: Có người khi thấy trên bàn của tôi có rất nhiều sách không liên quan gì đến văn chương thì ngạc nhiên. Thực tình là nhiều bộ sách lớn của văn học thế giới tôi chưa đọc, nhưng tôi rất chăm đọc sách sử, tướng số, chiêm tinh, phong thủy, địa lý, văn hóa dân gian, báo chí, xem phóng sự… Bởi vì với một người viết văn như tôi, vốn liếng dành cho văn chương hay còn gọi là vốn văn, tôi phải hoàn toàn chủ động trước khi bắt đầu viết một tác phẩm mới. Tôi nghĩ, các nhà văn khác cũng giống tôi thôi, khi sáng tác văn chương cần một lượng kiến thức tổng hợp rất lớn. Nhiều người hỏi tôi vốn liếng ở đâu mà nhiều thế, tôi nói rằng ngoài những trải nghiệm bắt buộc của số phận ra, phần còn lại là do tôi tích lũy, bồi đắp bằng việc đi, đọc, học mà có được…
Một số người viết trẻ nói rằng “viết truyện thì chỉ cần tưởng tượng và hư cấu là xong!”. Đấy là họ nghĩ thế, mà không biết rằng, để đi được con đường dài trong văn chương, bắt buộc anh phải trường vốn, phải thật sự giàu có về kiến thức, tri thức. Những anh nghèo vốn văn thường hay “vụng chèo khéo chống”; có anh phải dùng cả xiếc, cả ảo thuật, cả trí tưởng tượng rất lớn để những con chữ của anh có thể khiến người đọc bỏ qua, hoặc không nghi ngờ anh. Rồi anh ta tưởng rằng cái trò ấy vẫn tiếp tục qua được mắt người đọc và nghĩ rằng viết văn quá dễ, chỉ cần ngồi một chỗ tưởng tượng là xong, chỗ nào bí thì lên mạng tìm vài phút là có cả đống kết quả. Phong cách sáng tác ấy sẽ ăn sâu vào anh từ lúc nào anh không biết. Đến độ, khi biết mình nhạt, anh cảm thấy bế tắc nhưng không biết thoát ra bằng cách nào.
Có gan mới dám... viết văn (!)
PV: Nghe nói hồi chị quyết định làm kinh doanh, có người đã khuyên chị nên chọn một nghề khác “an toàn” hơn, nhưng chị tuyên bố: “Viết văn tôi còn dám thì sá gì chuyện buôn bán!”. Có chuyện ấy thật không?
Nhà văn Tống Ngọc Hân: Kể ra so sánh việc viết văn với kinh doanh thì cũng là khập khiễng thật. Nhưng tôi nghĩ thế này: Đối với vật chất, ví như thiếu tiền để làm nhà, anh có thể thương lượng với ngân hàng hoặc hỏi bạn bè để vay mượn. Nếu không hiểu về ngày giờ, phong thủy, địa lý... thì anh thuê thầy về tư vấn. Bản vẽ anh thuê thiết kế, thợ thi công cũng thế. Anh chỉ cần đợi người ta làm xong và ôm quần áo đến là anh thành chủ nhân. Nhưng văn chương thì nghiệt ngã hơn cả ngàn lần. Sau khi viết xong cuốn “Huyết ngọc”, tôi có cảm giác mình kiệt quệ đến trống rỗng, vì công trình này ngốn của tôi một số vốn liếng khổng lồ. Tôi không nhờ vả được ai cả, một thân một mình lo liệu. Từ hạt cát tới cái đinh. Từ viên sỏi đến viên ngói. Tôi phải vào vai thầy địa lý, thầy phong thủy, thầy cúng để tìm cho công trình của tôi một vị trí khả quan. Tự tôi vào vai kiến trúc sư rồi tự tôi làm thợ, vừa mộc vừa xây, vừa trát vừa lợp... Tất tần tật tôi phải kiêm nhiệm hết. Cứ tỉ mẩn vừa làm vừa tính toán, miệt mài, ngày khỏe làm nhiều, ngày mệt làm ít. Ốm quá thì nghỉ. Sau chín tháng thì “Huyết ngọc” được chuyển đến nhà xuất bản. Đấy, tôi ví dụ thế. Viết văn mệt hơn cả xây nhà. Hao tâm tổn lực. Ai lực khỏe thì tác phẩm của họ đồ sộ, bền vững và đẹp. Muốn có một cuốn sách hay, nhà văn phải biết huy động hết tài năng, sức sáng tạo cộng với thứ bẩm sinh trời cho để tạo ra được một tác phẩm ưng ý.
PV: Nhưng kinh doanh cũng là một nghệ thuật, thưa chị?
Nhà văn Tống Ngọc Hân: Thì đã đành, nhưng viết văn là nghệ thuật dùng chữ. Đó là cái tài dựng truyện, tài hư cấu, tài kết cấu, tài chỉ đạo đội quân nhân vật, tài sử dụng tiếng Việt, tài sử dụng ca dao, tục ngữ, thành ngữ dân gian... Ví dụ về một vấn đề hệ trọng như việc dỡ đình làng cổ bằng gỗ ra để đổ cột bê tông và xây mới chẳng hạn. Đó phải là một sự dàn dựng công phu. Anh không dụng công, không chuẩn bị chu đáo thì người nghe sẽ không thấy hết được cái ý tứ sâu xa của sự thay thế, giao thoa giữa cái cũ và cái mới như thế nào. Những người thiếu hụt về vốn sống, vốn văn hóa bản địa thì họ thường rất khéo ở chỗ dùng kỹ thuật chữ nghĩa, chờn vờn mây gió trăng hoa, dẫn dụ người đọc đến những quang cảnh cách xa cái đình ngổn ngang ấy cả trăm thước. Chỉ những người am hiểu đến từng lỗ mọt đục, từng thớ, từng vân gỗ, từng nét hoa văn chạm trổ, từng mảnh ngói vỡ, từng viên gạch rạn... thì mới dám nhảy vào đống ngổn ngang ấy để vẽ lại tỉ mẩn đến từng xăng-ti-mét.
PV: Xem ra, câu “Có chí làm quan, có gan làm giàu” chưa thật chính xác nếu đem so với việc sáng tác văn chương?
Nhà văn Tống Ngọc Hân: Gọi là can đảm thì đúng hơn. Theo tôi, viết văn rất cần bản lĩnh, hay còn gọi là lòng can đảm của nhà văn. Bởi vì trước hết, nhà văn phải dám viết, dám chịu trách nhiệm với những gì mình viết ra đã, rồi mới nói đến việc có được “tác phẩm hay”. Thường thì khi nhà văn đã chọn viết cho nhân dân, cho quần chúng lao động... thì những gì nhà văn quan tâm đến cũng là những gì mà Đảng, Nhà nước, nhân dân quan tâm đến. Tác phẩm hay là tác phẩm đánh thức được tinh thần đấu tranh đôi khi đã ngủ yên. Trước hết là đấu tranh với những thói hư tật xấu từ chính bản thân mỗi người đến tập thể nhóm người và tới cả xã hội. Còn nữa, nhà văn cần đến lòng can đảm để loại bỏ đi những mảng hiện thực nham nhở đen tối nếu sự xuất hiện của nó ảnh hưởng đến danh dự của Tổ quốc, quyền lợi của dân tộc và có thể khơi sâu mâu thuẫn xã hội. Tôi đã nghĩ thế! Và một ngày nào đó, nếu tìm thấy một đề tài vừa sức và cần đến sự dũng cảm để lên tiếng thì tôi cũng sẵn sàng.
PV: Lòng can đảm có liên quan gì đến tự do sáng tác và chị quan niệm thế nào về quyền tự do sáng tác của nhà văn?
Nhà văn Tống Ngọc Hân: Tự do sáng tác là cứu cánh của văn nghệ sĩ, là điều kiện cần thiết để có tác phẩm hay. Đảng và Nhà nước ta tôn trọng và bảo hộ quyền tự do sáng tác của nhà văn, nhưng đây cũng là vấn đề dễ xảy ra “xung đột”. Bởi vì nhà văn thường có xu hướng giải quyết những mâu thuẫn xã hội bằng cảm tính. Còn chính quyền thì đương nhiên giải quyết mọi mâu thuẫn xã hội bằng pháp luật. Nhà văn bảo vệ nhân dân bằng ngòi bút, chính quyền bảo vệ nhân dân bằng pháp luật. Chính điều này tạo ra những giới hạn trong sáng tác. Không bao giờ và không ở đâu có thứ tự do tuyệt đối. Tự do sáng tác là một phạm trù lịch sử, bị chi phối bởi các điều kiện kinh tế-chính trị-xã hội trong từng giai đoạn lịch sử. Và giai đoạn nào thì lợi ích của quốc gia, của dân tộc và nhân dân cũng là trên hết!
PV: Trân trọng cảm ơn nhà văn Tống Ngọc Hân về cuộc trao đổi thú vị trên đây! Chúc chị tiếp tục có những sáng tác hay, như những món ăn ngon và bổ dưỡng dành cho công chúng!
MAI NAM THẮNG (thực hiện)