Đây là lần đầu tiên kể từ đầu thế kỷ 21 đến nay, một triển lãm về loại hình nghệ thuật thiết kế bìa sách được Hội Mỹ thuật Việt Nam tổ chức trong phạm vi toàn quốc. Không giống như hội họa, nghệ thuật vẽ bìa sách bao giờ cũng gắn liền giữa sản xuất-in ấn và tiêu thụ. Nó phản ánh trình độ văn hóa của một dân tộc. Từ khi có kinh tế thị trường cũng là thời gian để cho nghệ thuật trình bày sách phát triển. Hơn thế nữa, vào những năm đầu của thế kỷ 21, với cuộc cách mạng chuyển đổi số, nghệ thuật trình bày sách như được chắp cánh, mở ra những chân trời mới đa dạng, không giới hạn. Các nghệ sĩ vẽ bìa thả sức thi tài sáng tạo theo đề tài và các nhà xuất bản đã dần định hình phong cách mỹ thuật riêng cho mình theo chức năng, nhiệm vụ.
Đã từ lâu bìa sách là những tác phẩm nghệ thuật thầm lặng phục vụ nhu cầu đọc của hàng triệu con người. Một loại hình nghệ thuật có tính quần chúng rộng rãi như vậy, một tiềm năng phục vụ nhạy bén như vậy bước đầu khẳng định được vai trò của nó với văn hóa xã hội. Điều quan trọng là song song với chiều dài lịch sử hình thành các nhà xuất bản thì một đội ngũ các họa sĩ đồ họa sách cũng tồn tại và phát triển theo. Đội ngũ họa sĩ đồ họa chuyên nghiệp này đã được đào tạo bài bản tại các trường mỹ thuật, mỹ thuật công nghiệp khắp nơi trong cả nước. Cho nên nói đến sự phát triển của nghệ thuật bìa sách Việt Nam không thể không nói đến tầm quan trọng của một vòng tròn tương hỗ giữa đào tạo-sản xuất-in ấn-nhà xuất bản và nghệ sĩ thiết kế đồ họa. Đó là một mô hình kinh điển cho đến nay thế giới vẫn sử dụng.
Nếu nói đến phong cách thiết kế thì chúng ta phải nhìn nhận được tính chất tạo hình của nghệ sĩ. Còn phong cách tạo hình đó có được thực hiện đầy đủ hay không lại do sự đáp ứng của công nghệ, kỹ thuật in và khâu sản xuất. Có được những phong cách đó, các nghệ sĩ đó không phải do các nhà xuất bản mà là nhờ sự đào tạo tại các trường mỹ thuật, tại các chuyên ngành đồ họa.
Nghệ thuật trình bày bìa sách khác với đồ họa giá vẽ là ở chỗ bao giờ nó cũng gắn liền với một nhiệm vụ cụ thể-thông qua một hợp đồng công việc. Bởi không một nghệ sĩ nào lại ngẫu hứng vẽ một cái bìa sách chỉ nhỏ bằng bàn tay cho vui. Do nhu cầu của tiêu dùng, anh ta mới thực hiện ý đồ của bên giao hàng theo sự thỏa thuận chung trong khuôn khổ của những điều kiện kỹ thuật cho phép. Giống như trong kiến trúc, họa sĩ thiết kế bìa sách sáng tác trên cơ sở lập kế hoạch, sáng tạo theo một nội dung cụ thể, tuân thủ công nghệ sản xuất và yêu cầu của nhà xuất bản, kể cả lấy nguồn cảm hứng theo sở trường riêng để sản phẩm thiết kế của mình có hiệu quả nhất bằng ngôn ngữ tạo hình. Cho nên vẻ đẹp của một bìa sách là kết quả hợp tác của sự liên kết giữa kỹ thuật với mỹ thuật, cái này làm nền cho cái kia và ngược lại.
Qua triển lãm này có rất nhiều bìa sách đẹp; kinh nghiệm thành công của các bìa sách đẹp là ở chỗ nơi nào có những giám đốc, tổng biên tập xuất bản có phông văn hóa tốt, có gu thẩm mỹ tốt duyệt thì sẽ có sách đẹp, sau đó mới nói chuyện về các họa sĩ tài năng. Nghệ thuật sách dùng các phương tiện nghệ thuật (cơ bản là đồ họa) để tạo cho cuốn sách một hình thức đẹp, hài hòa, phù hợp với nội dung, với mục tiêu và đối tượng phục vụ.
Cũng như ở mọi đồ vật hay tác phẩm nghệ thuật khác, hình thức của cuốn sách trước hết phải có vẻ đẹp, sự hài hòa thống nhất của bản thân nó. Nhưng hình thức cuốn sách lại đồng thời được quy định bởi nội dung, đối tượng và mục tiêu phục vụ của sách. Nếu ngôn ngữ là vỏ âm thanh của tư duy thì bìa sách chỉ là cái vỏ đồ họa của nó. Ở phần bên trong của sách là để giải quyết các vấn đề như kiểu và cỡ chữ, bố cục trang sách, bố cục phần minh họa và phụ bản. Minh họa và phụ bản từ lâu đã đóng vai trò rất quan trọng. Nó làm sáng rõ nội dung, dẫn người đọc đến với tác phẩm.
Bìa sách vừa là bao bì bảo vệ, vừa là bộ mặt của tác phẩm. Bìa sách hé mở và giới thiệu cho người xem nội dung cuốn sách, là người dẫn đường đưa người đọc đến với sách. Qua cái nhìn đầu tiên, người đọc có thể đoán biết phần nào thể loại, nội dung cuốn sách, thậm chí có thể đoán biết tầm cỡ của tác giả, thái độ của nhà xuất bản đối với cuốn sách nào đó.
Phần quan trọng với thiết kế bìa sách là chữ (tên sách). Qua ngữ nghĩa của từ, tên sách đã nói lên những nét bao trùm nhất, riêng nhất mà tác giả đã đưa vào tác phẩm. Nếu có một hình thức đồ họa thích hợp, đưa ngôn ngữ đồ họa vào một tổng thể thống nhất với ngữ nghĩa thì hiệu quả giao tiếp, lượng thông tin của tên sách sẽ tăng lên rõ rệt. Ngoài tên sách, hình nét, mảng màu, ảnh, tranh... trên bìa sách cũng phải thể hiện đúng nội dung, phong cách của tác phẩm.
Không thể nói hết đóng góp quan trọng của nghệ thuật thiết kế bìa sách đối với văn hóa đọc và văn hóa mỹ thuật. Nhưng Triển lãm Nghệ thuật bìa sách Việt Nam 2022 đã có những đóng góp nhất định: Thứ nhất là khái quát cơ bản về nghệ thuật thiết kế bìa sách Việt Nam, từ chất lượng tác phẩm, số lượng đội ngũ họa sĩ. Thứ hai là khích lệ, động viên và khẳng định vai trò của giới mỹ thuật, đặc biệt là các hội viên đồ họa Hội Mỹ thuật Việt Nam đối với ngành xuất bản nói riêng, văn hóa nói chung. Thứ ba là cho chúng ta một cái nhìn khách quan để các cơ sở đào tạo, các nhà xuất bản định hướng cho bước phát triển tiếp theo của mình.
LÊ HUY VĂN