Cổng làng vào xã Đường Lâm (Hà Tây). Ảnh: V.Anh

Làng quê Việt Nam thường có hình ảnh cây đa, bến nước, mái đình. Đầu làng có cổng. Mỗi làng có thể có tới hai hoặc ba cổng, là cổng chính và cổng phụ, nhưng cổng nào cũng quan trọng cả! Thời nay, nhiều ngôi làng cổ bị mất đi nét cổ kính, những cái cổng đậm đà bản sắc văn hóa cũng dần dần bị “triệt hạ”. Rồi sẽ có một lúc nào đó chợt nhớ, ta trở về làng, tìm lại cái cổng là biểu tượng xa xưa, thì không còn nữa! Bỗng thấy nuối tiếc biết bao…

Ông nội tôi là người không biết nhiều chữ nho, nhưng lại am hiểu gốc tích của nhiều cổng làng xung quanh. Nhất là làng tôi, ông nhớ từng nét chữ đậm, nhạt ghi trên đó. Mỗi khi đi đâu xa trở về, nơi đầu tiên ông nhìn là những hàng chữ nho, ngẫm nghĩ những điều ghi trên đó, như ôn lại một điều gì trong tiềm thức. Ông vẫn thường dạy con cháu, đi đâu xa, dù vui sướng đến mấy thì hãy nhớ về quê, gốc tích của nơi mà ta sinh ra. Bởi nó quá đỗi thân thương, tạo nên biểu tượng văn hóa của một vùng quê kiểng. Cổng làng là nơi ta bước chân ra đi, cũng là nơi đón ta trở về làng. Bao đời cứ đứng đó, lặng lẽ chứng kiến biết bao khuôn mặt hồ hởi, vui buồn, đau đớn của những con người đi qua. Ngày nhỏ, chúng tôi thường thoải mái chơi những trò chơi gần với cổng làng, cũng xòe ra những đồng bạc lẻ mua kẹo của bà bán hàng già nua trong cái quán tẻo teo gần đó, không có một ý thức gì về sự hiện diện của chiếc cổng. Sau này ra phố học hành và công tác, mỗi mùa gặt hái, tôi thường về quê để thưởng thức mùi rơm mới, phơi từ cánh đồng về đến cổng, và những con ngõ trong làng.

Nhiều nghệ sĩ nhiếp ảnh say mê đi khắp nơi, chụp ảnh về những chiếc cổng làng để lưu giữ một kho tàng văn hóa. Cổng làng cũng đi vào thơ ca, nhạc họa, phim ảnh… Đó không chỉ là địa giới, là chứng nhân lịch sử, đó còn là cái thần thái của mỗi ngôi làng. Tất cả những mặt như kiến trúc, chất liệu, hàng chữ… đều thể hiện cái thần thái, thể hiện sự hài hòa trong nếp sống của dân cư. Cổng làng cũng là một cái “Tôi”, cái danh xưng của mỗi ngôi làng. Làng nào có cái tên đẹp, cổng có kiến trúc độc đáo, cũng đáng tự hào lắm! Cổng làng sẽ cho người từ xa đến đây biết được những thông tin rằng đó là làng nghề hay làng khoa cử…

Ông tôi nói một câu, mà sau này, đi ra ngoài nhiều, tôi thấy quả là chí lý. Đó là cái cổng làng được người ta coi như một lão làng khả kính. Nhiều người đi qua phải cúi xuống, người đi xa nhớ về, như nhớ một vị cha già hiền từ đang đứng đó, dõi theo những đứa con…

NGUYỄN THỊ MÙA