Chỉ một tuần, băng giới thiệu nó trên mạng thu hút sự chú ý của hơn 40 triệu người. Chuyện hy hữu! Ra mắt ở Liên hoan phim quốc tế Venice 2019, nó được tặng Sư tử vàng, giải phim hay nhất. Sau đó, từ đầu tháng 10-2019, bộ phim được công chiếu rộng rãi gần như đồng thời ở Italy, Pháp, Hoa Kỳ. Trong nửa tháng, nó đạt nhiều kỷ lục “đáng sợ”: 96 triệu USD kỳ nghỉ cuối tuần ra mắt ở Mỹ, hơn 1 tỷ USD doanh thu toàn thế giới, riêng ở Pháp, 5,5 triệu lượt người xem trong rạp… Nó gây ấn tượng tiếp theo trong mùa giải điện ảnh 2020. Ngày 3-12-2019, nó đứng thứ ba, 4 hạng mục, trong các phim được đề cử nhiều nhất cho Quả cầu vàng. Ngày 6-1-2020, Joaquin Phoenix đoạt Quả cầu vàng nam diễn viên chính. Ngày 7-1-2020, “Joker” tạo ấn tượng mạnh hơn khi đứng đầu, với 11 đề cử cho BAFTA, giải điện ảnh thường niên của xứ sở sương mù. Cho Oscar 2020, theo loan báo ngày 13-1-2020, kỷ lục 11 hạng mục đề cử cho “Joker” được lặp lại. Nghĩa là nó đứng thứ nhất “bảng vàng hy vọng” cho Oscar năm nay, trong đó có những hạng mục chủ yếu, hơn “1917”, phim Quả cầu vàng 2020, chỉ 9 hạng mục. Trước đó, nó được một đôi hãng truyền thông quốc tế hoặc ghi nhận là một kiệt tác điện ảnh, hoặc chấm 4,5/5 điểm. Không ít chuyên gia điện ảnh, nhất là của Hoa Kỳ kinh ngạc. Hình như thế giới điện ảnh không mấy để ý đến phản ứng xã hội đối với tác phẩm của mình?
“Joker” là một đối thủ của Người dơi “cứu nhân độ thế”, một nhân vật truyện tranh Mỹ xuất hiện năm 1939. Từ cho trẻ nhỏ, trong truyện tranh “bất tận”, “Người dơi” được “nâng lên” cho cả người trưởng thành. Giữa năm 2017, một nhân vật Joker trọn nghĩa được thai nghén. Chuyện xảy ra năm 1981, ở thị trấn (hư cấu) Gotham, nơi sinh sống và hoạt động của người dơi. Gotham đang là “mồi ngon” của thất nghiệp, tội phạm và khủng hoảng tài chính, để cho đa phần cư dân lay lắt trong nghèo khổ. Gotham bên bờ vực của hỗn loạn.
Trong hoàn cảnh ấy, chàng trai Arthur Fleck, bị rối loạn tâm thần nhẹ, luôn buồn rầu, làm nghề trình diễn trong một trung tâm hề để kiếm sống cho mẹ và bản thân. Bệnh tật khiến chàng hay cười rộ bột phát vô duyên, nên chàng hay bị bắt nạt. Một bạn diễn cho chàng khẩu súng ngắn để phòng thân. Khẩu súng này vô tình trở thành trợ thủ đắc lực để Fleck “thực hiện những cuộc trả thù đời”...
Bạo lực vô lý là cách duy nhất để Fleck tự khẳng định. Ngay từ cú bắn bỏ không ghê tay 3 gã say rượu, y đã được cộng đồng thừa nhận, qua việc nhiều người thấp cổ bé họng đã làm theo y, lắp mặt nạ anh hề, để chống lại người giàu. Nhiều cuộc biểu tình lớn nhỏ của họ đã làm cho Gotham thêm ngột ngạt. Họ vô tình cứu y một đôi bận. Dù cuối cùng y cũng rơi vào vòng lao lý. Đúng khi y muốn mọi người dân Gotham thừa nhận y là Joker thực thụ. Trong điện ảnh, Joker xuất hiện đã 3 lần, trong 3 phim đình đám. Nhưng luôn có người dơi làm đối trọng. Lần này, 2019, Joker không có người dơi đi kèm. Đạo diễn Todd Phillips xác định thể loại Joker của ông là bi kịch. Quả thật, Joker diễn giải xác đáng căn nguyên của tội phạm nói chung và của bạo lực lì lợm nói riêng. Ấy là nhóm nhà giàu và giới chức chỉ nghĩ tới lợi ích của mình, lạm dụng và quên hẳn quyền lợi của người lao động. Chính nhóm đó và giới đó đẩy Fleck tới chỗ trở thành Joker, gây hại cho dân nghèo và sự bình yên của xã hội. Nhưng do chỉ nghĩ tới câu khách, nhà sản xuất và phát hành phim, đại diện là hãng Warner Bros, ghi “Joker” là phim kinh dị. “Kinh dị” hướng khán giả vào những pha giết người không còn nhân tính. Cần ghi nhận một sự thật không chỉ ở Mỹ: Những tiến bộ của khoa học và công nghệ, sự gia tăng nhanh chóng của giao lưu và hội nhập đẩy một số ngành như nông nghiệp và không ít khu vực “trung chuyển” giữa các nền kinh tế và vùng miền xuống hàng thứ yếu và phụ thuộc. Mâu thuẫn xã hội mới nảy sinh, việc hóa giải không dễ gì. Ở những nơi mà tham nhũng gian manh và tàn độc của quan chức là vô phương cứu chữa như Gotham, mâu thuẫn đó càng nhức nhối và những nạn nhân-tội phạm như Joker là khó tránh khỏi.
Arthur Fleck-Joker thuộc thế giới những người cô đơn bất tự nguyện, “thành phẩm” của xã hội tự hủy diệt, vì “ung thư vị kỷ” kinh niên. Những người cô đơn ấy tự coi là thất bại, yếu thế và bị ruồng bỏ. Họ cũng biết mình có quyền được thấu hiểu, được tôn trọng và được sống xứng đáng như mọi người. Song thực tế lại phũ phàng: Xã hội quên lãng họ. Sự giận dữ và độc ác không còn bị kiềm chế. “Thắng lợi” vang dội của bộ phim ở hàng ngàn phòng vé thật đáng suy ngẫm: Đó là sự hả hê được báo thù của triệu triệu con người âm thầm bất mãn xã hội tư bản. Từ những điều tương tự, tờ The Guardian của Anh ghi nhận ngay ngày 2-9-2019: “Đây là một tác phẩm điện ảnh thông minh…, chấn động mạnh mẽ: Con người mà nó khắc họa là sản phẩm của thời đại chúng ta…” và “Joker” của Todd Phillips nói với chúng ta rằng, vì lãng quên thân phận những cá nhân bị nhấn chìm, xã hội “dụ” vào bên trong mình sự hỗn loạn và giết chóc”. Định hướng chuẩn ấy đã bị áp đảo bởi những chiêu trò câu khách và nhằm tới Oscar-các chuyên gia chỉ ra 20 chiêu trò như vậy. Quá đà trong mọi chuyện: Cười sằng sặc vô tội vạ, phá phách như điên và giết người như dã thú. Hầu như tình tiết nào cũng vô hồn. Cho nên, theo tờ The Daily Telegraph, Anh, ngày 29-9-2019, “đó không phải một phim thâm trầm hoặc tinh tế, độc đáo hay khác lạ. Nó chỉ là một tác phẩm điện ảnh ngớ ngẩn”. Chưa bao giờ, “một phim vớ vẩn như thế được chờ đợi sẽ ẵm giải Oscar cho phim chính kịch hút hồn!?...”. Thật vậy, giải phim hay nhất của Oscar năm nay đã thuộc về “Parasite” (tạm dịch:Ký sinh trùng) chứ không phải “Joker”.
Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng “Joker” là nguy hiểm. Vì nó ca ngợi bạo lực. Chí ít cũng về hai điều. Một là phân biệt chủng tộc. Phân biệt chủng tộc làm trầm trọng thêm phân biệt nghề nghiệp, giàu nghèo, lãnh thổ. Hai là bạo lực được coi như giải pháp tối ưu để đòi hỏi công bằng. Bạo lực có thể “ban tặng” thành công tạm thời cho cá nhân hoặc phe nhóm... Nhưng bộ phim đã truyền đi thông điệp: Bạo lực phản kháng vô thức của cá nhân không hóa giải được bất ổn và bất an của toàn xã hội.
BÌNH TÂM