Thêm phụ đề “Phê bình đối thoại văn học”, thì nghĩa là ít nhất so với các tập sách của đồng nghiệp chuyên về “phê bình”, Phạm Khải đã có thêm phần “đối thoại” là một phần khác biệt. Trong tinh thần tôn trọng bạn đọc và bạn văn hiện nay, “đối thoại” giúp cho đối tượng phê bình được nhìn từ nhiều chiều, nhiều góc độ; làm cho việc tiếp nhận văn chương giảm tính chất áp đặt một chiều và tăng thêm tính dân chủ, khách quan.

Phạm Khải là một cây bút đa năng. Anh làm thơ, viết bình thơ, viết ký chân dung, viết ký sự-phỏng vấn, viết tiểu luận-phê bình văn học, viết tản văn, viết sách chuyên đề… Những kinh nghiệm làm nghề văn, nghề báo đã được tác giả huy động tối đa và kết hợp nhuần nhuyễn trong tập sách Trang sách, mạch đời. Các bài viết đều nhất quán ở chỗ bên cạnh phần nhận định, đánh giá thận trọng, chừng mực và khách quan của nhà phê bình Phạm Khải, bao giờ cũng có phần tham gia của chính tác giả, của những người bạn tác giả hay những nhà văn, nhà nghiên cứu, nhà quản lý am hiểu công việc văn chương, sách vở.

Nhà văn Phạm Khải (người đứng) trao đổi về phê bình văn học tại trụ sở Hội Nhà văn Hà Nội, tháng 1-2018. Ảnh: HỒNG NGUYÊN

Tuy nhiên, ngay trong sự nhất quán này, Phạm Khải cũng có cách tiếp cận uyển chuyển, biến hóa nhằm tránh đơn điệu. Có nhiều bài chỉ phỏng vấn tác giả. Có bài thì phỏng vấn người làm bộ sách kèm một nhà nghiên cứu (70 năm đồng hành cùng thời đại); bài khác thì phỏng vấn một nhà thơ trưởng ban biên tập báo và một đại tá, trưởng ban biên tập của nhà xuất bản (Cuộc du hành từ văn tới sử); một bài khác nữa thì chỉ ghi lại ý kiến đánh giá của nhà thơ, nhà nghiên cứu, nhà báo (Mạnh hơn lý thuyết); rồi bài khác nữa thì vừa phỏng vấn vừa ghi lại ý kiến đánh giá (Ngòi bút phê bình thấu tình đạt lý) v.v.. Tất nhiên, chất lượng của tập sách chủ yếu là phụ thuộc vào những đánh giá, phê bình, nhận định của chính người viết. Những phần phỏng vấn, ghi chép dù có rất sắc sảo và cung cấp thêm thông tin, cũng chỉ là góp phần “khắc họa” hoặc bổ sung thêm, làm cho bài viết thêm tư liệu, thêm thuyết phục mà thôi.

Như đã nói, tác giả Phạm Khải vừa là nhà văn “thuận cả hai tay”, vừa là nhà báo kiêm nhà quản lý một cơ quan báo chí. Đó là một thuận lợi lớn để làm phê bình. Là người trong cuộc, anh hiểu rõ những vất vả, khó khăn của người làm văn chương. Bởi vậy, khi viết về các tác phẩm khác nhau của đồng nghiệp, thái độ của Phạm Khải là một thái độ trân trọng. Có tác giả là người nổi tiếng, rất nổi tiếng, nhưng cũng có tác giả chỉ nổi tiếng vừa phải; có tác giả được đề cập đến ở khía cạnh không phải là trội nhất hay mạnh nhất... nhưng Phạm Khải đều tiếp cận một cách công bằng, thận trọng, chi tiết.

Bìa cuốn "Trang sách, mạch đời"

Đọc Trang sách, mạch đời, có thể thấy rõ là Phạm Khải đọc rất kỹ những gì anh động bút. Tác giả đã từng tranh luận thẳng thắn và góp ý cho những bậc đàn anh khá thuyết phục khi bám chắc vào văn bản và đọc kỹ văn bản. Không thể chỉ đọc lướt mà có thể viết ra đoạn văn như thế này về văn tùy bút của Đỗ Chu: Có thể nói, “tạng cảm xúc” của Đỗ Chu cũng rất hợp với thể tài tùy bút, tản văn. Nó vừa trữ tình lại vừa hóm hỉnh. Giọng kể của tác giả sắc mà vẫn ngọt, có chỗ lem lém, cả cười nhưng cũng lắm chỗ chạnh buồn, chua chát. Nó như con người tác giả rất hoạt khẩu, kết hợp được nhuần nhị cả chất văn lẫn chất báo... Hoặc đánh giá vì sao nhà thơ Tạ Hữu Yên đi nhiều, viết khỏe, có số bài thơ được phổ nhạc kỷ lục, nhưng “chưa có vị trí thật nổi trội”, Phạm Khải phân tích: Ông có cách nhìn đời ấm áp đôn hậu mà thiếu những quan sát sắc cạnh có thể nâng lên thành những triết lý độc đáo, có tầm khái quát. Giọng thơ ông nghiêng về thủ thỉ, tâm tình nên cũng ít tạo nên những cuốn lốc bất ngờ gây náo nức tâm hồn người đọc. Ông nhạy cảm tinh tế trong phát hiện về sự chuyển đổi tâm lý, cảm xúc của mình trước những sự kiện lớn lao của dân tộc, nhưng lại không nhiều những giây phút lắng nghe cảm xúc của mình khi đối mặt với biến chuyển đời thường... Không đọc kỹ thơ của Tạ Hữu Yên, sao có thể có những nhận xét thấu tình đạt lý như thế!

Một trong những ưu điểm của ngòi bút Phạm Khải trong tập sách này là khi anh viết về mảng thơ mà anh vốn có làm thơ, bình thơ. Những nhận xét của anh tinh tế, chính xác và đem đến cho bạn đọc những cảm xúc thú vị. Ví như anh nhận xét về bài “Trút” của Nguyễn Phan Hách khá thẳng thắn: Trong bài “Trút”, ông nói ngoài đời ông “sống nghiêm”, còn bao nhiêu cái “dở dở điên điên” ông “trút vào sách vở”. Tôi thì tôi lại thấy, trong thơ, ông có cái hồn nhiên của một chú bé. Một chú bé thông minh, nghịch ngợm. Có lúc nào ông thấy như vậy và có ai đã nói với ông như vậy? Hoặc để minh chứng cho nhận xét của mình về khả năng thẩm thơ chưa thật tinh và không phải là chỗ mạnh của một nhà phê bình gạo cội, anh dẫn ra một đoạn thơ và lời bình của ông rồi kết luận: Với những câu thơ đầy ngậm ngùi, ăn năn hối lỗi này mà […] lại đọc ra là“Giọng thơ đay nghiến, chì chiết thậm chí ngoa ngoắt” thì chưa chính xác. Những câu thơ hay của Hoàng Nhuận Cầm được trích lại, kèm với đó là sự tỉnh táo trong đánh giá khách quan, sòng phẳng giúp cho bạn đọc hiểu rõ hơn về tạng thơ của tác giả: Thơ Hoàng Nhuận Cầm cứ đan xen như thế (mộng mơ và tinh nghịch, mơ màng cổ điển và tung tẩy phá cách, trang nghiêm và đùa cợt...). Bên cái mượt mà, thánh thót của piano, ta lại thỉnh thoảng giật mình bởi tiếng “thình thình trong đêm” của trống đệm...

Một ưu điểm khác của các bài viết trong tập là nhà văn, kiêm nhà báo Phạm Khải đã đưa ra những câu hỏi “trúng” vấn đề mà mọi người quan tâm. Ấy là những câu hỏi nhằm tìm hiểu thêm quá trình thai nghén tác phẩm, những cảm xúc, suy nghĩ của tác giả; đồng thời là những đánh giá của người ngoài cuộc nhưng am hiểu văn chương. Không ít những câu hỏi được tác giả đầu tư, kể cả những câu hỏi khó, đem đến những thông tin bất ngờ.

Phạm Khải bộc bạch: Với một tác phẩm dù độ dày chỉ vài ba trăm trang thì một bài viết (phê bình) về nó, dẫu dài đến thế nào chăng nữa, cũng không thể ôm hết được tất cả những điều tác giả muốn nói. Cái chính là ta phải “nhấn" được một số nét đặc trưng của tác phẩm (Cùng bạn đọc). Tôi nghĩ rằng anh đã làm được điều anh quan niệm trong 19 bài của tập Trang sách, mạch đời.

PGS, TS VŨ NHO