Giữa tháng 3, trong một buổi chiều nắng nhẹ, tôi có mặt ở Nhà máy Z157 cùng với Thượng tá Vũ Kim Tuyến, Trưởng phòng Kỹ thuật-Công nghệ. Trong các phân xưởng của Nhà máy, mùi sơn, mùi dầu mỡ hòa quyện vào nhau thành một mùi đặc trưng vừa giống mùi ẩm mốc nhưng lại mạnh hơn rất nhiều. Vốn chưa quen, lại bị dị ứng mũi nên tôi hắt hơi liên tục. Anh Tuyến nhìn tôi cười khoái chí mà rằng, với tình trạng này thì cậu không thể làm lính thợ được!
Anh Tuyến hơn tôi vài tuổi và là con trai của Đại tá Vũ Bá Tước, nguyên Cục trưởng Cục Vận tải, Tổng cục Hậu cần, nơi tôi từng công tác trước đây. Trưởng thành từ thợ kỹ thuật nên anh Tuyến rất rành rẽ về các loại xe ô tô quân sự. Khi đứng trước chiếc xe GAZ-63 sơn màu xanh quân sự đặc trưng, anh nói với tôi, trên cơ sở thực tế, Nhà máy tạm chia xe ô tô quân sự làm hai chủng loại, một là thế hệ cũ, gồm những loại xe do các nước xã hội chủ nghĩa ngày trước cung cấp và hai là xe đời mới thịnh hành hiện nay.
    |
 |
Xe nghi trượng rước ảnh Bác trong Lễ kỷ niệm 70 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2-9, do Nhà máy Z157 bảo đảm kỹ thuật. Ảnh: HỒNG HÀ
|
Ở thời điểm hiện tại, Nhà máy vừa sửa chữa, bảo đảm kỹ thuật cho các loại xe hơi đời mới, vừa khôi phục, hồi sinh những xe lưu mẫu cũ phục vụ việc trưng bày. Chỉ vào chiếc xe GAZ-63, anh tâm tình, chiếc xe này đã được phục hồi gần như nguyên bản và được cơ quan chức năng kiểm tra, kiểm định, đánh giá tình trạng kỹ thuật đủ điều kiện phục vụ nhiệm vụ. Nói rồi anh lên cabin và làm vài thao tác rất thành thục. Nửa phút sau, anh vặn khóa khởi động và đạp ga, máy nổ giòn.
Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, những chiếc xe GAZ-63 do Liên Xô viện trợ đã vượt suối, băng đèo, qua mưa bom, bão đạn, bền bỉ, mạnh mẽ. Trong đó nổi tiếng là xe GAZ-63 gắn liền với thành tích vận chuyển hơn 30.000km an toàn của Anh hùng LLVT nhân dân Lộc Văn Trọng. Hiện chiếc xe này được trưng bày tại Bảo tàng Hậu Cần (Hà Nội). Ngoài ra còn chiếc GAZ-63 khác có thành tích trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước được trưng bày tại Khu di tích Ngã ba Đồng Lộc (Hà Tĩnh).
Chắc nghe tiếng xe bất ngờ nổ vang trong nhà xưởng, một người mặc áo công nhân cao dong dỏng từ trong nhà kho lao ra. Anh Tuyến giới thiệu với tôi đó là Thiếu tá QNCN Trần Đình Thắng, một thợ sửa xe lành nghề của Phân xưởng Sửa chữa xe lớn, một người thợ của Nhà máy có “bàn tay vàng” . Rất nhiều chiếc xe đời cũ từng ở chiến trường khi vào xưởng là “đống sắt vụn” đã được anh tái sinh thành công.
Anh Thắng nói với tôi, nếu có vật tư đầy đủ thì chỉ cần 5 ngày, anh và đồng đội sẽ biến chiếc xe chết thành xe sống. Anh kể, hồi tháng 7, tháng 8-2024, anh và đồng đội cũng đã làm sống lại xe GAZ-51 do Liên Xô sản xuất từ những năm 1940, phục vụ diễu hành tại sự kiện “Ngày hội Văn hóa vì hòa bình”, chào mừng kỷ niệm 70 năm Ngày giải phóng Thủ đô (10-10-1954 / 10-10-2024). Các anh không chỉ làm lại ngoại thất mà còn làm cả phần nội thất, phần điện và động cơ, trong đó có một số chi tiết máy phải gia công hoặc dùng những loại linh kiện có sẵn trên thị trường, dễ kiếm để thay thế. Có hai nội dung rất đáng quan tâm thể hiện sự sáng tạo và linh hoạt của Nhà máy.
Một là, cải biên hệ thống đánh lửa từ bạch kim sang bán dẫn không tiếp điểm. Nguyên bản của xe GAZ-51 là sử dụng công nghệ đánh lửa bạch kim. Quá trình sử dụng, các tia lửa gây move cho các tiếp điểm, khiến lửa cung cấp để đốt cháy nhiên liệu không đều, gây ra các hiện tượng máy bị giật cục khi vận hành. Khi thay thế hệ thống đánh lửa bằng công nghệ đánh lửa bán dẫn không tiếp điểm tạo ra tia cao áp ổn định, liên tục, cho độ tin cậy cao, tương thích và bảo đảm an toàn, các linh kiện hoạt động bền bỉ hơn dưới điều kiện khí hậu nhiệt đới; máy chạy rất mượt.
Hai là, cải tiến hệ thống cung cấp nhiên liệu sử dụng bơm màng. Sau nhiều năm không thường xuyên sử dụng, màng bơm bị chùng, không bơm đủ xăng cho động cơ xe hoạt động. Để giải bài toán cung cấp nhiên liệu cho xe hoạt động ổn định, cán bộ kỹ thuật đã sử dụng bơm điện mắc song song với bơm màng. Khi sử dụng bơm điện hoạt động thì ngắt bơm màng. Còn khi sử dụng bơm màng thì lái xe phải ngắt bơm điện. Ưu điểm: Bơm điện không quá phụ thuộc vào nhiệt độ môi trường và bền bỉ, dễ khai thác, đồng thời cung cấp lượng nhiên liệu cho chế hòa khí rất ổn định.
Tạm biệt chiếc GAZ-63 và anh Thắng, trở về Phân xưởng Sửa chữa xe chỉ huy, tôi được gặp và trò chuyện với Đại tá Nguyễn Thanh Hải, Giám đốc Nhà máy Z157. Anh Hải chia sẻ rằng, để bảo đảm kịp thời xe-máy cho các cơ quan quốc tế giám sát Hiệp định Geneva, Xưởng Ngô Gia Khảm thuộc Ủy ban Liên hiệp đình chiến Trung ương là tiền thân của Nhà máy được thành lập. Xưởng có nhiệm vụ bảo đảm xe, phương tiện hoạt động cho Ủy hội Quốc tế và một phần cho phái đoàn quân sự của ta. Từ đó đến nay, trải qua nhiều lần thay đổi tên gọi và tổ chức lực lượng, lịch sử phát triển của Nhà máy Z157 luôn nằm trong tiến trình xây dựng và trưởng thành của ngành xe-máy Quân đội.
Anh Hải tâm tình, sau khi hòa bình lập lại, vào năm 1958, Cục trưởng Cục Quản lý xe hơi máy kéo Vũ Văn Đôn đã đôn đốc và chỉ đạo Đại tá, kỹ sư Hồ Mạnh Khang, Giám đốc Nhà máy Z157 tổ chức chế tạo chiếc ô tô “made in Việt Nam” đầu tiên dựa trên mẫu xe Fregate chạy xăng của Pháp.
Theo đó, sau nhiều ngày chuẩn bị và thi công, cuối cùng, hệ thống của xe chế tạo theo nguyên mẫu Fregate cũng được làm xong và lắp ráp hoàn chỉnh. Ngày 21-12-1958, chiếc ô tô 4 chỗ ngồi đầu tiên do người Việt Nam sản xuất đã ra đời và mang tên “Chiến thắng”. Nó được gắn biển số QS 0001 rồi đưa đi chạy thử ở Hà Nội, Hải Phòng, Thanh Hóa và diễu hành trong phong trào thi đua của Thủ đô... Năm 1971, kíp thợ lại tiếp tục cho “ra lò” chiếc xe máy có tên “Ấp Bắc”. Chiếc xe có tốc độ trung bình đạt 50-60km/giờ, tiếng nổ giòn và rất khỏe, chạy đường gồ ghề rất tốt. Đó là chiếc xe hoàn hảo nhất với phần lớn thiết bị do Việt Nam chế tạo.
Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, Nhà máy tập trung triển khai thực hiện nhiều nhiệm vụ bảo đảm xe cho chiến trường và nhiệm vụ huấn luyện của các đơn vị. Quân số và nhiệm vụ của Nhà máy thời kỳ này tăng nhanh để sản xuất, sửa chữa, bảo đảm kỹ thuật xe-máy cung cấp cho chiến trường. Có nhiều thời điểm Nhà máy làm cả ngày nghỉ, giờ nghỉ, có lúc chong đèn làm suốt đêm để kịp bàn giao xe. Không chỉ sửa chữa xe-máy tại chỗ mà còn tổ chức các đội cơ động chi viện cho chiến trường miền Nam. Cán bộ, công nhân toàn Nhà máy đã vượt qua mọi khó khăn, gian khổ, hoàn thành tốt nhiệm vụ được giao.
Vừa trò chuyện, anh Hải vừa đưa tôi ra chỗ chiếc xe điện VinFast VF9. Chiếc xe được cắt mui, sơn và lắp đặt các chi tiết, gắn Quốc huy ở đầu để làm xe chỉ huy, xe của tổ quân kỳ trong Lễ diễu binh, diễu hành kỷ niệm 50 năm Ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước tại TP Hồ Chí Minh vào ngày 30-4 tới đây. Đây là công việc hết sức ý nghĩa và tự hào của mọi thế hệ cán bộ, kỹ sư, công nhân Nhà máy. Bởi trong suốt quá trình xây dựng, chiến đấu và trưởng thành, Nhà máy luôn là nơi để cấp trên gửi gắm cho ra những chiếc xe dẫn đầu các khối duyệt binh, diễu binh, diễu hành trong lễ kỷ niệm các sự kiện lớn của đất nước.
Chia tay những người lính thợ giàu truyền thống và thành tích của Nhà máy Z157, tôi không còn cảm nhận được mùi đặc trưng khi mới đến trong nhà xưởng. Hình như cái mùi đó đã bị tình cảm với những người thợ có “bàn tay vàng” tâm huyết với nghề đánh tan và đã bay xa từ lâu.
Bút ký của MẠNH THẮNG