Nữ tiến sĩ "khắc tinh" của vi sinh mầm bệnh

Duyên nợ với vi sinh học

Lần đầu tiên đến Viện Nghiên cứu Y dược học Quân sự, trò chuyện với Đại úy, TS Đinh Thị Thu Hằng, chúng tôi thật sự ấn tượng bởi sự cởi mở, thân thiện và khiêm tốn của chị. “Tôi quê ở xã Quang Diệm, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh. Những năm học trung học phổ thông, tôi luôn đau đáu ước mơ trở thành nhà khoa học chuyên nghiên cứu vi sinh vật. Và mơ ước đó thành sự thật, năm 2002, tôi thi đỗ Khoa Sinh học, Trường Đại học Khoa học tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội”, Đinh Thị Thu Hằng tâm sự.

Với thành tích xuất sắc trong học tập, sau khi tốt nghiệp đại học, Hằng được chuyển tiếp đào tạo cao học chuyên ngành vi sinh vật học, Trường Đại học Khoa học tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội). Tháng 4-2009, niềm vui nhân đôi, chị vừa nhận bằng thạc sĩ vừa nhận quyết định công tác tại Trung tâm Nghiên cứu Y dược học Quân sự (nay là Viện Nghiên cứu Y dược học Quân sự), Học viện Quân y.

Đại úy, TS Đinh Thị Thu Hằng (ngồi) trong phòng nghiên cứu vi sinh mầm bệnh.

“Ngay từ khi vào đại học, tôi thấy mình có duyên nợ với chuyên ngành vi sinh vật học. Tháng 7-2013 là thời gian khó khăn, vất vả nhất đối với tôi. Thời điểm đó, con thứ hai của tôi, cháu Hoàng Khánh Hà mới được 2 tháng tuổi cũng là lúc tôi nhận quyết định nghiên cứu sinh tiến sĩ chuyên ngành vi sinh vật học tại Viện Công nghệ sinh học (Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam). Cũng may, tôi được chồng con và mọi người trong gia đình cảm thông, giúp đỡ rất nhiều trong cuộc sống”, TS Đinh Thị Thu Hằng vừa nói vừa cười rất tươi.

Ở Viện Nghiên cứu Y dược học Quân sự, các nhà khoa học đều không ngại nguy hiểm, thậm chí “ăn ngủ với mầm bệnh sinh học”. Thượng tá, PGS, TS Hồ Anh Sơn, Phó giám đốc Viện Nghiên cứu Y dược học Quân sự, tự hào: “TS Đinh Thị Thu Hằng là người chuyên nghiên cứu vi sinh và các mầm bệnh sinh học. Công việc này nguy hiểm, thậm chí ảnh hưởng đến tính mạng nhưng nữ tiến sĩ vẫn miệt mài, say mê, gắn bó với nó. Đó là tấm gương điển hình tiên tiến, cống hiến, dấn thân hết mình vì khoa học”.

“Khắc tinh” của vi sinh mầm bệnh

Từ khi tốt nghiệp cao học, Đinh Thị Thu Hằng đã được cấp trên tin tưởng giao đảm nhiệm thư ký khoa học đề tài cấp Nhà nước “Nghiên cứu quy trình xác định nhanh vi khuẩn lao và vi khuẩn lao kháng thuốc bằng kỹ thuật sinh học phân tử”. Thời điểm đó, bệnh lao vẫn là một bệnh trong “tứ chứng nan y”. “Năm 2010, bộ kit PCR đa mồi xuất xưởng, giá thành bằng nửa so với kit ngoại nhưng hiệu quả vượt trội vì chứa 3 gene đích. Thành công của đề tài này giúp ngành y hạn chế nguy cơ lây nhiễm bệnh lao ra cộng đồng, giảm thiểu biến chứng ở người bệnh và giúp kiểm soát được bệnh tốt hơn trước rất nhiều”, Hằng chia sẻ.

Như duyên tiền định, hễ có mầm bệnh mới, Hằng lại được cấp trên giao thư ký khoa học của đề tài. Khi dịch bệnh Ebola xuất hiện trên thế giới, Viện Nghiên cứu Y dược học Quân sự triển khai ngay đề tài khoa học cấp Nhà nước “Nghiên cứu chế tạo bộ kit chẩn đoán virus Ebola Zaire bằng kỹ thuật Realtime RT-PCR”. Bộ kit đã tối ưu hóa các thành phần, đóng gói thuận tiện cho các cơ sở chẩn đoán sớm ca bệnh một cách đơn giản theo hướng dẫn, đồng thời đề xuất các biện pháp cách ly, chăm sóc, điều trị người bệnh thích hợp. Nhưng rất may, dịch bệnh Ebola không lây lan vào nước ta.

Trong căn phòng làm việc đơn sơ, giản dị, chúng tôi say sưa nghe Đại úy, TS Đinh Thị Thu Hằng giới thiệu về đề tài khoa học cấp Bộ Quốc phòng: “Việc nghiên cứu chế tạo bộ kit PCR đa mồi xác định nhanh hai tác nhân vi khuẩn than và dịch hạch có ý nghĩa chiến lược trong phòng bệnh từ xa. Bộ kit này đạt hiệu quả cao về sinh học phân tử, có khả năng phát hiện và đáp ứng nhanh phòng, chống dịch bệnh trong mọi tình huống”.

Đại úy, TS Đinh Thị Thu Hằng (ngoài cùng, bên phải) tại Đại hội Thi đua yêu nước Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam lần thứ IV năm 2020.

“Chống dịch như chống giặc”

Cuối năm 2019 bắt đầu xuất hiện ca bệnh đầu tiên tử vong ở Vũ Hán (Trung Quốc) do mầm bệnh lạ, các nhà khoa học của Viện Nghiên cứu Y dược học Quân sự đã khẩn trương tra cứu, tìm hiểu thông tin về mầm bệnh sinh học nguy hiểm này. “Một tuần trước khi nghỉ Tết Nguyên đán Canh Tý-2020, vì tính cấp thiết của dịch bệnh, chúng tôi đã chủ động họp bàn “phải dò cho đến ngọn nguồn lạch sông” về virus chủng mới này. Thời điểm đó, người lo nhiệm vụ kết nối với các chuyên gia, phòng thí nghiệm uy tín các nước Đức, Pháp..., người lo thiết kế thí nghiệm, người phân tích ARN, người thì lo hóa chất... người nào vào việc nấy lao vào nghiên cứu không biết mệt mỏi”, Hằng nhớ lại.

Còn theo Thượng tá, PGS, TS Hồ Anh Sơn, Chủ nhiệm đề tài cấp Nhà nước “Nghiên cứu chế tạo bộ sinh phẩm RT-PCR và Realtime RT-PCR phát hiện chủng virus

Corona mới 2019 (2019-nCoV)”: “Với kinh nghiệm tham gia nhiều đề tài cấp Nhà nước, TS Đinh Thị Thu Hằng có thâm niên phụ trách thư ký khoa học. Chúng tôi chạy đua với thời gian, làm việc với tinh thần “chống dịch như chống giặc”, “ăn ngủ cùng virus”. Mọi người không quản ngày đêm, say mê, miệt mài với những nghiên cứu, thử nghiệm để cho ra sản phẩm nhanh nhất, hiệu quả nhất, góp phần phòng, chống dịch Covid-19...”.

Kể từ khi nhận đề tài khoa học cấp Nhà nước đến khi sản phẩm “xuất xưởng” chỉ hơn một tháng, trong khi thông thường sẽ phải mất tới 2-3 năm cho những sản phẩm tương tự. Hiện nay, bộ sinh phẩm này đã được chuyển giao công nghệ phục vụ sản xuất hơn 800.000 test để xét nghiệm sàng lọc, phát hiện SARS-CoV-2 tại 100 trung tâm, bệnh viện lớn trong cả nước, có gần 30 quốc gia đã đàm phán mua, nhập khẩu từ Việt Nam gần 40.000 test. Bộ sinh phẩm này có giá thành bằng một nửa so với sản phẩm tương tự trên thị trường thế giới. Điều quan trọng là nước ta đã tự chủ nguồn cung ứng, đáp ứng yêu cầu phòng, chống dịch Covid-19 đang diễn ra trên thế giới rất phức tạp và khó lường. Việc ra đời bộ sinh phẩm RT-PCR và Realtime RT-PCR mang thương hiệu “made in Vietnam” đánh dấu kỳ tích y học của Việt Nam năm 2020.

Tính ưu việt của sinh phẩm RT-PCR và Realtime RT-PCR là tích hợp vào một phản ứng multiplex thao tác đơn giản, hạn chế sai sót, thời gian phát hiện hơn 1 giờ đồng hồ. Cùng một lần chạy được 96 mẫu (so với bộ kit của CDC Hoa Kỳ là 24 mẫu). Điều đặc biệt là độ ổn định trên các hệ thống máy Realtime khác nhau, ứng dụng được với nhiều địa phương trên cả nước có hệ thống máy không cùng chủng loại. “Chúng tôi luôn nhất quán tinh thần “chống dịch như chống giặc”, nên bằng mọi giá phải nhanh chóng khống chế, ngăn chặn, quyết tâm tiêu diệt “giặc virus”, không cho chúng xâm nhập, lây lan ra cộng đồng để bảo vệ sức khỏe cho nhân dân”-TS Đinh Thị Thu Hằng nhớ lại khi được giao nhiệm vụ.

Khi trò chuyện với chúng tôi, Thiếu tướng, GS, TS Hoàng Văn Lương, Phó giám đốc Học viện Quân y, luôn tự hào về đồng nghiệp của mình: “Đại úy, TS Đinh Thị Thu Hằng là người đam mê, nhiệt huyết, trực tiếp nghiên cứu khoa học, giảng dạy về những vi sinh mầm bệnh nguy hiểm. Tuy có hai con nhỏ nhưng nữ tiến sĩ vẫn luôn làm tròn hai vai, vừa giỏi việc nước, vừa đảm việc nhà”.

Bài và ảnh: NGUYỄN KIÊN THÁI