Lấy hình ảnh con cò vốn gần gũi với người nông dân Việt Nam, quan sát ghi lại hoạt động kiếm ăn của con cò, câu thành ngữ gửi gắm một thông điệp thấm thía sâu xa.
Con cò ngày đêm lặn lội ngoài ruộng, bờ mương quãng vắng vất vả kiếm con ốc, bắt con tôm, con cá. Nhưng bởi cá tôm vốn là loài chuyên sống dưới nước bơi lội rất nhanh nên cò phải rất vất vả mới kiếm được miếng ăn hằng ngày. Tuy nhiên, vào vụ cày bừa, ruộng nước đục ngầu, bùn đất làm cho cá tôm phải ngoi lên mặt nước. Thế là chẳng vất vả, con cò chỉ việc đứng quan sát, phát hiện con mồi do hoàn cảnh "đục nước" phải ngoi lên mà dễ dàng kiếm được miếng ngon.
    |
 |
"Đục nước béo cò" là thành ngữ dân gian Việt Nam - Ảnh minh họa: Internet
|
Như vậy, ở lớp nghĩa thứ nhất, câu thành ngữ đơn giản nói về việc loài cò biết lợi dụng vào việc “đục nước” để kiếm miếng ăn. Nhưng đằng sau đó là phương pháp ẩn dụ tinh tế, người xưa còn dùng câu thành ngữ ẩn ý châm biếm, phê phán kẻ lợi dụng cơ hội để trục lợi cá nhân. Những kẻ cơ hội chờ đợi lúc người khác gặp khó khăn để kiếm chác, trục lợi bất chấp tất cả.
Theo quyển “Từ điển Thành ngữ tục ngữ Việt Nam”, Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin, năm 2000, trang 277, “đục nước béo cò” là khi tình thế lộn xộn chỉ có lợi cho bọn cơ hội nhân đó kiếm chác.
Trong xã hội hiện nay, đâu đó vẫn có người sống theo kiểu “đục nước béo cò”. Tình thế lộn xộn do “đục nước” có thể do nguyên nhân khách quan hoặc chủ quan, dễ dàng nhận thấy đó là việc lợi dụng mặt hàng thực phẩm dư thừa hay khan hiếm do được mùa hay mất mùa, những kẻ đầu cơ liền gom hàng, đẩy giá lên cao nhằm thu lợi bất chính; hay việc chèn ép khách du lịch bán hàng với giá đắt gấp hàng chục lần so với giá thực tế; những kẻ làm hàng giả, hàng nhái kém chất lượng bán ra thị trường gây hại cho sức khỏe con người nhằm thu lợi một cách bất chấp... Những hành vi “đục nước béo cò” như vậy có thể tồn tại ở mọi nơi, chỉ đợi có điều kiện thuận lợi sẽ xuất hiện, làm bào mòn giá trị truyền thống tốt đẹp, trọng nghĩa, trọng tình, thương người như thể thương thân của dân tộc Việt Nam.
Như vậy, ngoài việc phê phán những hành vi cơ hội trục lợi, ông cha ta muốn nhắn nhủ mỗi người nghĩ đến mình cũng phải biết nghĩ cho người khác. Đừng chỉ biết lợi mình mà bất chất tất cả để hại người khác. Bởi vậy, mỗi người cần chủ động tu dưỡng và rèn luyện bản thân, sống tốt đẹp, biết yêu thương con người, dẹp bỏ thói ích kỷ, cơ hội.
VĂN TUẤN