Bởi theo quan niệm của đồng bào Dao, mỗi khi âm thanh ấy ngân vang là con người có thể mời gọi được đấng thần linh tối thượng là Ngọc Hoàng.

Bao đời nay, người Dao ở chân dãy núi Yên Tử vẫn bảo tồn được nhiều phong tục truyền thống đậm đà bản sắc qua các điệu múa, lễ hội, hát dân ca páo dung, trang phục, cưới, hỏi, cấp sắc, truyện kể dân gian... Trong đời sống văn hóa tinh thần của dân tộc Dao ở thị trấn Tây Yên Tử, một số nhạc cụ gắn liền với các nghi lễ, sinh hoạt thường ngày, như: Kèn, thanh la, trống, chuông, chũm chọe, tù và... Một lần tham dự lễ cấp sắc của người Dao tại đây, chúng tôi được chứng kiến các nghi lễ, điệu nhảy độc đáo và đặc biệt ấn tượng với những chiếc tù và mà các thầy cúng gióng lên giữa đêm khuya thanh vắng, như vang rền cả miền núi rừng. Tham gia lễ cấp sắc, các thầy cúng thường mang theo một chiếc tù và bằng sừng trâu, chiếc chuông nhạc, một cuốn sách cúng chữ Nôm-Dao và hai chiếc chũm chọe bằng đồng dùng để hành lễ. Ngoài ra, còn có trống, chuông nhạc... Các âm thanh tạo thành một bản hòa âm độc đáo bên núi rừng.

leftcenterrightdel
Tù và thường được người Dao sử dụng trong những dịp lễ trọng đại. 

Chiếc tù và không chỉ đơn thuần là một loại nhạc cụ phát ra âm thanh mà còn là vật dụng có ý nghĩa vô cùng linh thiêng, là “sợi dây” kết nối giữa con người với thần linh, đó chính là Ngọc Hoàng. Do vậy, đây là vật dụng không thể thiếu trong đời sống tâm linh của đồng bào Dao. Theo những người cao tuổi dân tộc Dao ở đây, quan niệm về thế giới thần linh của đồng bào cho rằng, thế giới luôn tồn tại 3 tầng với một hệ thống các thần (tam giới), tầng trên là nơi sống của các vị thần linh, tầng giữa là con người, cây cỏ, muông thú (thế giới thực), tầng dưới là tổ tiên, ma quỷ... Đứng đầu 3 tầng này là Ngọc Hoàng với quyền năng tối cao nên trong tâm thức của đồng bào luôn cầu mong Ngọc Hoàng che trở, ban cho những điều tốt lành. Ngoài ra, người Dao còn cho rằng vạn vật trong vũ trụ đều có linh hồn cũng giống như thế giới con người.

Ông Trịnh Văn Chung (78 tuổi) dân tộc Dao ở tổ dân phố Tuấn Mậu, thị trấn Tây Yên Tử cho biết: “Người Dao dùng sừng trâu để chế tác tù và. Dụng cụ này thường được sử dụng trong những nghi lễ trọng đại như cấp sắc, cầu mưa, cầu mùa, cúng Bàn Vương (ông tổ của người Dao) và tạ mộ. Trong mỗi gia đình các trưởng họ của người Dao đều có từ một đến hai chiếc tù và để sử dụng khi hành lễ”. Ông Chung làm thầy cúng từ năm 18 tuổi. Đến nay, trong nhà ông có hai tù và, trong đó một chiếc đã hơn 100 năm, do các cụ đời trước truyền lại. Theo ông Chung thì bao giờ khi mời Ngọc Hoàng về chứng giám cho buổi lễ, thầy cúng cũng phải thổi 4 hồi tù và. Hồi thứ nhất thông báo tới nhà trời mở cửa để Ngọc Hoàng xuống trần gian. Hồi thứ hai thông báo đến trần gian mở cửa đón Ngọc Hoàng. Hồi thứ ba chính thức cung thỉnh Ngọc Hoàng xuống trần gian, nói rõ lý do mời ngài xuống. Hồi thứ tư thông báo với cung đình của Ngọc Hoàng và các thánh thần đã xuống đến hạ giới ngồi vào vị trí được tiếp đón một cách long trọng và chứng giám. Khi xong buổi lễ, thầy cúng tiếp tục cung tiễn Ngọc Hoàng bằng 4 hồi tù và tương tự như vậy. Mỗi lần thổi tù và, thầy cúng phải mang ra cửa nhà hoặc ra sân, không thổi trong nhà. Các nghi lễ đều được thực hiện nghiêm trang, cung kính. Thông qua buổi lễ đó, với sự chứng giám của Ngọc Hoàng, đồng bào người Dao cầu mong cho cuộc sống được bình an, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt và cũng là dịp để giáo dục con cháu nhớ đến cội nguồn, biết ơn công lao của tổ tiên, răn dạy mọi người làm nhiều việc thiện, tránh xa điều ác.

Theo người Dao ở Tây Yên Tử, công đoạn làm tù và tuy không quá khó nhưng khá tỉ mỉ, cầu kỳ, nhiều công đoạn, từ chọn sừng trâu, gọt đẽo cho nhẵn bóng đến khoan lỗ ở đầu nhọn của sừng trâu để có thể thổi được. Theo đó, âm thanh của mỗi chiếc tù và phụ thuộc vào độ dày, mỏng, dài, ngắn của chiếc sừng trâu và còn do người chế tác. Để làm được tù và ưng ý, trước tiên phải chọn sừng trâu đẹp với độ cứng, bóng và dày. Đối với ông Trịnh Văn Chung, chiếc tù và được gìn giữ như một báu vật gia truyền, được treo ở vị trí trang trọng. Mỗi khi tiếng tù và vang lên, nghĩa là người Dao đã mời được Ngọc Hoàng về chứng giám, qua đó còn giáo dục con cháu những điều hay, lẽ phải, giữ gìn truyền thống tốt đẹp của người Dao để không hổ thẹn là con cháu của Bàn Vương. 

Bài và ảnh: KIM SA