Nhiều vở kịch, bộ phim hay

Trong những năm kháng chiến cứu nước, sân khấu văn nghệ công-nông-binh đã có nhiều hoạt cảnh về Bác Hồ với nhiều cách thể hiện khác nhau. Tuy chỉ là những hình thức sơ khai của nghệ thuật sân khấu, nhưng những hoạt cảnh ấy đã gây ấn tượng mạnh mẽ trong lòng người xem.

Vở kịch hoàn chỉnh đầu tiên về hình tượng Bác Hồ là “Người công dân số một”, kịch bản (KB) của Hà Văn Cầu và Vũ Đình Phòng, do Nhà hát Cải lương Trung ương dàn dựng năm 1976. Tác phẩm đã đoạt giải cao tại Hội diễn sân khấu toàn quốc năm 1976. Thành công này khích lệ các văn nghệ sĩ tự tin hơn trong sáng tạo hình tượng Bác Hồ. Từ đó đến nay đã có thêm nhiều tác phẩm ấn tượng về đề tài này trên nhiều loại hình sân khấu, như: “Đêm trắng” (KB của Lưu Quang Hà); “Không còn con đường nào khác” (KB của Văn Sử); “Sáng mãi niềm tin” (KB của Lê Duy Hạnh); “Bài ca Điện Biên” (KB Tất Đạt); “Lịch sử và nhân chứng” (KB của Hoài Giao); “Hành trình người chiến sĩ” (KB của Nguyễn Đình Chính)...

Ngay từ khi mới thành lập trong Chiến khu Việt Bắc thiếu thốn đủ bề, ngành điện ảnh đã xây dựng được những thước phim tài liệu vô cùng quý giá về Bác Hồ. Năm 1990, bộ phim “Hẹn gặp lại Sài Gòn” của đạo diễn Long Vân ra mắt khán giả cả nước. Đây là bộ phim truyện nhựa đầu tiên của Việt Nam về Chủ tịch Hồ Chí Minh. Sau thành công của bộ phim này, bộ phim “Hà Nội mùa đông năm 46” của đạo diễn Đặng Nhật Minh cũng được trao nhiều giải thưởng lớn.

leftcenterrightdel
Một cảnh trong phim "Nhà tiên tri"

Nhiều đoàn nghệ thuật đã chuyển thể và dàn dựng thành công nhiều vở kịch về Bác Hồ đã nổi tiếng từ vài chục năm trước; đồng thời tiếp tục khai thác, dàn dựng những vở kịch mới về đề tài này theo hình thức nghệ thuật đương đại và đạt được những thành công nhất định, như: “Những vần thơ thép” của Nhà hát Chèo Việt Nam; “Cái chết chẳng dễ dàng gì” của Nhà hát Kịch Quân đội; “Hồi ức màu đỏ” của Nhà hát Nghệ thuật Ca kịch Huế; “Bác không phải là vua” của Trung tâm Văn hóa tỉnh Thái Nguyên; “Người ra đi từ câu hò ví, giặm” và “Lời của nước non” của Trung tâm Bảo tồn và Phát huy dân ca xứ Nghệ; kịch múa “Nhật ký trong tù” của Trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Quân đội... Đồng thời, một loạt bộ phim truyện về hình tượng Bác Hồ cũng được xây dựng thành công, như: “Nguyễn Ái Quốc ở Hồng Công” của đạo diễn Nguyễn Khắc Lợi; “Nhìn ra biển cả” của đạo diễn Vũ Châu; “Nhà tiên tri” của đạo diễn Vương Đức; “Thầu Chín ở Xiêm” của đạo diễn Bùi Tuấn Dũng; “Vượt qua bến Thượng Hải” của đạo diễn Triệu Tuấn và Phạm Đông Vũ v.v..

Vinh dự và trách nhiệm

Một đội ngũ đông đảo các thế hệ nghệ sĩ đã hào hứng tham gia sáng tạo hình tượng Bác Hồ và nhiều người đã thành danh từ đề tài này.

Chỉ nói riêng đội ngũ các nhà biên kịch, thấy đủ các thế hệ những tác giả nổi tiếng, như: Hà Văn Cầu, Hoài Giao… là những bậc thầy của sân khấu truyền thống từ giữa thế kỷ 20, đến những tác giả trưởng thành trong hai cuộc kháng chiến, như: Tất Đạt, Lê Duy Hạnh, Xuân Đức, Trần Đình Ngôn… và những cây bút trẻ thuộc thế hệ các tác giả trưởng thành sau chiến tranh, như: Lê Quý Hiền, Nguyễn Thị Hồng Ngát, Nguyễn Quang Vinh... Cùng đó là đội ngũ các diễn viên tài năng thuộc nhiều thế hệ đã thể hiện thành công hình tượng Bác Hồ trên sân khấu và trên màn ảnh, được công chúng mến mộ, như các nghệ sĩ: Sỹ Hùng, Tiến Thọ, Ngọc Thủy, Tiến Hợi, Đức Trung, Võ Sĩ Thừa, Tiến Mộc, Trần Thạch, Hà Văn Trọng, Văn Tân… Gần đây, một số nghệ sĩ trẻ tuy mới xuất hiện lần đầu nhưng đã có nhiều sáng tạo thành công trong thể hiện hình tượng Bác Hồ, như: Ngọc Bình (Nhà hát Nghệ thuật Ca kịch Huế), Ngọc Ngãi (Nhà hát Dân ca Nghệ An), Phú Kiên (Nhà hát Chèo Việt Nam), Nguyễn Cao (Nhà hát Chèo Quân đội)…

Nghệ sĩ Tiến Hợi từng tâm sự: Khi được giao đóng vai thầy giáo Nguyễn Tất Thành trong phim “Hẹn gặp lại Sài Gòn”, nghe nói các trắc thủ phòng không thường ăn gan lợn cho mắt sáng để quan sát, anh đã phải chế biến đủ các loại món ăn từ gan lợn và dùng hàng tháng ròng để thể hiện được ánh mắt của Bác Hồ. Cũng từ đó về sau, anh không nhận các vai phản diện trên sân khấu và màn ảnh để giữ danh hiệu “nghệ sĩ đóng vai Bác Hồ”. Còn diễn viên Thu Hà đóng vai người bạn gái của Nguyễn Tất Thành trong phim này thì tự “giam” mình trong phòng riêng hàng chục ngày để suy ngẫm và tập luyện trước khi bấm máy. Tương tự, nghệ sĩ Bùi Bài Bình thể hiện hình tượng Bác Hồ trong phim “Nhà tiên tri” cũng đã thức khuya dậy sớm tập luyện thể thao và điều chỉnh chế độ ăn uống để giảm cân cho giống ngoại hình Bác Hồ. Anh còn tự học mấy ngoại ngữ để khi diễn, câu thoại khớp với khẩu hình tiếng nước ngoài. Cùng với những nghệ sĩ đàn anh trên đây, các diễn viên trẻ như: Minh Hải, Minh Đức, Nguyễn Mạnh Trường, Nguyễn Cao... cũng đã có những cố gắng nỗ lực để hoàn thành xuất sắc vai diễn đầy vinh dự của mình. Và những nỗ lực của họ đã được đánh giá cao, như diễn viên Nguyễn Cao của Nhà hát Chèo Quân đội, lần đầu đóng vai Bác Hồ trong vở chèo “Đêm trắng” đã giành “cú đúp” Huy chương Vàng (HCV) tại Liên hoan nghệ thuật chuyên nghiệp toàn quân năm 2008.

Những thách thức nghệ thuật

Hầu hết các tác phẩm sân khấu và điện ảnh đề tài trên đây, thời gian qua đều giành được những giải cao trong các kỳ hội thi, hội diễn, liên hoan... các cấp. Tiêu biểu như bộ phim “Hà Nội mùa đông năm 46” đã giành 6 giải thưởng tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 12 năm 1999: Giải Bông sen Bạc cho tác phẩm; 4 giải xuất sắc cho ê kíp tác giả và Giải thưởng Bộ Quốc phòng dành cho phim xuất sắc về đề tài LLVT và chiến tranh cách mạng. Hoặc như vở chèo “Đêm trắng” của Nhà hát Chèo Quân đội, ngoài HCV cho tác phẩm tại Liên hoan nghệ thuật chuyên nghiệp toàn quân năm 2008 còn có 4 diễn viên được trao HCV, 5 diễn viên được trao Huy chương Bạc và 1 giải thưởng xuất sắc về chỉ đạo nghệ thuật...

Tuy nhiên, với lòng quý trọng và kính yêu đặc biệt đối với Bác Hồ, công chúng vẫn mong muốn có những tác phẩm hay hơn nữa về Người. Những nhân vật trên sân khấu và màn ảnh dường như vẫn chưa đúng hình tượng Bác Hồ trong cảm thức của nhân dân, chưa thể hiện được tầm vóc tuyệt vời của Bác trên mọi lĩnh vực. Nhà nghiên cứu Chu Huy Sơn nhận xét: Công chúng nhiệt tình cổ vũ, trân trọng các tác phẩm về Bác Hồ xuất phát từ lòng kính yêu Bác. Tuy nhiên, không khó để nhận ra rằng thành công của các tác phẩm còn ở mức khiêm tốn.

Hình tượng Bác Hồ là một đề tài đặc biệt của văn học, nghệ thuật. Với sân khấu và điện ảnh thì hình tượng Bác Hồ càng đặc biệt, vì nó đòi hỏi vừa phải giống nguyên mẫu, lại vừa phải đáp ứng các tiêu chí nghệ thuật, như: Cách điệu, ước lệ, hư cấu, ẩn dụ v.v.. Chẳng hạn, việc đặt nhân vật Hồ Chí Minh trong từng bối cảnh thời sự-chính trị cụ thể để tạo các xung đột kịch tính đôi khi là “lợi bất cập hại”. Mặt khác, viết và diễn về Bác Hồ có được hư cấu không? Nếu hư cấu thì có được công chúng nhân dân chấp nhận không?

Còn nhớ sinh thời, nhân dịp đến xem một chương trình nghệ thuật kỷ niệm 100 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (1890-1990), đồng chí Phạm Văn Đồng đã yêu cầu: “Phải làm sao để tác phẩm về Bác Hồ hay hơn nữa, nhiều hơn nữa, thường xuyên hơn nữa! Hình tượng Bác Hồ rất cảm động và cần phải thông qua những cảm xúc ấy để mỗi người chúng ta sống và làm việc theo gương Bác ngày càng tốt hơn. Công việc này không dễ dàng, song, tôi tin nhất định anh chị em sẽ làm được và sẽ thành công. Nhân dân, trong đó có tôi, trông đợi ở lao động sáng tạo của anh chị em”. 

TUYÊN HÓA