Sinh ra và lớn lên ở huyện Sóc Sơn, cả tuổi thơ chị gắn bó với đồng ruộng và cây lúa. Hạt gạo qua câu chuyện mẹ chị kể cho con được ví như “hạt ngọc trời” giúp các gia đình nông dân nghèo có bát cơm dẻo, thơm ngon và không lo bị… đói. Ở tuổi gần 40, tiếp cận với tranh gạo, chị thực sự khám phá ra giá trị mới của hạt gạo. Là loại hình nghệ thuật mới mẻ, không dùng bút vẽ, màu vẽ mà người làm sáng tạo bức tranh dựa trên hạt gạo-sản phẩm gắn với nền văn minh lúa nước từ hàng nghìn năm nay do ông cha để lại-với quy trình rất cầu kỳ, tỉ mỉ từ khâu chọn nguyên liệu, phối màu, chống mốc và tạo độ bền cho sản phẩm… “Công việc giáo viên mầm non mang lại cho tôi kiến thức về mỹ thuật, trang trí đồ thủ công nên khi “bén duyên” với tranh gạo, tôi bị cuốn hút vào loại hình nghệ thuật độc đáo này”-chị Vân kể lại.
Sau những giờ làm việc tại trường, chị Vân dành hết thời gian nghỉ cuối tuần cho niềm đam mê của mình. Những sản phẩm đầu tay có thể chưa hoàn hảo nhưng là công sức của sự cố gắng, nỗ lực đã cổ vũ, khích lệ chị rất nhiều. Chị cho biết: Tranh gạo là thể loại tranh nghệ thuật sáng tạo độc đáo, bình dị, được làm từ những hạt gạo bé nhỏ kết hợp với kỹ thuật thủ công, tạo nên hình ảnh đẹp về quê hương, đất nước, con người Việt Nam. Chủ đề và thể loại tranh không giới hạn mà tùy thuộc vào sự sáng tạo của người làm. Có thể là tranh chân dung, tranh phong cảnh, danh lam thắng cảnh, con vật, tĩnh vật, thư pháp… Quan sát các công đoạn làm tranh của chị Vân mới thấy, người thợ thực sự là nghệ sĩ. Trước hết là khâu chọn nguyên liệu. Hạt gạo đạt yêu cầu làm tranh là gạo tẻ, gạo nếp, gạo tấm; chọn những hạt chắc, thon đều, chưa qua xử lý để bảo đảm độ khít của tranh nhưng cũng không được quá chật, vì như vậy hạt gạo sẽ nhô lên khiến bề mặt tranh không được bằng phẳng. Với một bức tranh gạo chuẩn, đẹp thì màu sắc phải sáng, thể hiện được độ sang trọng chứ không được xỉn màu và từng mảng màu của gạo trong tranh phải rõ ràng.
Muốn tạo tranh màu thì cần phải rang gạo. Từ hạt gạo ngà, sau quá trình rang từ 5 đến 7 giờ sẽ tạo màu sắc khác nhau như: Trắng sữa, vàng, nâu, đen… Phương pháp rang tạo màu cho hạt gạo là rang thủ công. Tuy mất nhiều công sức, tốn thời gian và đòi hỏi nhiều kỹ thuật hơn so với việc nhuộm phẩm màu nhưng bù lại, hạt gạo rang bền màu, không độc hại, an toàn cho người sử dụng và mang nhiều dấu ấn của người làm. Khi rang gạo tạo màu cần để lửa nhỏ, đảo đều tay nếu không sẽ bị nổ hoặc màu không đều. Để làm thành bức tranh cần khoảng 24 màu khác nhau của gạo.
Sau khi đã chuẩn bị đủ nguyên vật liệu, chị Vân tiến hành vẽ phác họa lên tấm gỗ. Dựa trên bản vẽ tay của chị và các con, người thợ sẽ đổ keo sữa theo các đường nét chính của bức tranh. Đổ đến đâu, xếp gạo tới đó. Đợi khô keo, dùng thìa nhỏ có cán dài vừa phải để xúc gạo làm các họa tiết lớn trong bức tranh. Sau đó, đem phơi tranh khoảng một tuần để tăng độ sáng bóng và tuổi thọ cho tranh. Cuối cùng, phủ một lớp sơn bóng lên tranh hoặc xịt thêm một lớp thuốc chống mối mọt bên ngoài rồi lại phơi khoảng 3 ngày là hoàn thành bức tranh. Một bức tranh gạo trải qua nhiều công đoạn như thế sẽ có tuổi thọ 10-15 năm và có thể hơn thế nữa.
Không chỉ học làm nghề, chị Vân còn học để khởi nghiệp. Ngoài giờ lên lớp, cô giáo mầm non vừa làm tranh vừa học hỏi thêm kiến thức về khởi sự kinh doanh, tiếp thị, mở rộng thị trường, tham gia các hội chợ, triển lãm để quảng bá, giới thiệu sản phẩm… Với sự cần cù, chịu khó cùng sự tâm huyết, trách nhiệm công việc, dù là việc tay phải hay nghề tay trái, những thành quả ban đầu đã đến với cô giáo Vân. Nhiều du khách nước ngoài rất thích thú; các đại lý đặt vấn đề hợp tác tiêu thụ tranh của chị. Hiện tại, mỗi tháng xưởng của chị làm khoảng 100 bức tranh đa dạng về kích thước. Xưởng đang có 10 lao động, trong đó có 6 lao động thường xuyên và 4 lao động thời vụ.
Chị Nguyễn Thu Nga ở tòa nhà T10, khu đô thị Times City (Hà Nội), một khách hàng của chị Vân chia sẻ: Nếu không được giới thiệu, ít ai nghĩ rằng những bức tranh có bố cục cân đối, màu sắc hài hòa và “nuột nà” không tì vết, khớp nối ấy lại được thực hiện từ hạt gạo. Với sự sáng tạo của mình, chị Vân đã góp phần nâng tầm giá trị hạt gạo. Tranh gạo thực sự là món quà văn hóa, tinh tế và rất độc đáo của người Việt. Tôi tin rằng, nhiều người sẽ tự hào treo bức tranh phong cảnh yên bình của đất nước làm từ sản vật quý của quê hương trong ngôi nhà của mình. Tranh gạo không chỉ đẹp mà còn có ý nghĩa giáo dục truyền thống.
Bài và ảnh: MINH VÂN