“Mèo” là vật nuôi nhỏ nhắn, linh hoạt, tinh ranh, sống gần gũi với con người. Theo Từ điển tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ học, 2021, trang 628), “khen” là sự đánh giá tốt về ai, về cái gì, việc gì với ý vừa lòng. Ở lớp nghĩa thứ nhất, “Mèo khen mèo dài đuôi” mô tả hành động tự nhận, tự đánh giá tốt về bản thân.
Ở tầng nghĩa sâu hơn, thông qua hình ảnh ẩn dụ, câu thành ngữ phê phán những thói hư, tật xấu trong tính cách con người: Tự đề cao, tự khen ngợi mình một cách quá mức, thường không có cơ sở hoặc không được người khác công nhận; tự mãn, chủ quan, cho rằng mình tài giỏi hơn người mà không cần xét đến ý kiến khách quan hay thực tế; hợm hĩnh, khoe khoang, thể hiện sự thiếu khiêm tốn, thậm chí ảo tưởng về bản thân.
Trong đời sống, không ít người chỉ nhìn thấy ưu điểm của mình, bỏ qua khuyết điểm và sai sót; chỉ khen mình hoặc những người “cùng phe”, mà không thừa nhận điểm yếu của bản thân. Thành ngữ vì thế còn là lời nhắc nhở: Người luôn tự khen, không nhận ra yếu kém thì khó tiến bộ. Không biết tự nhìn nhận thiếu sót, sẽ chẳng thể cải thiện, hoàn thiện mình. Chỉ chú trọng điểm mạnh mà không thấy khuyết điểm sẽ dễ dẫn đến kiêu ngạo, tự mãn.
“Mèo khen mèo dài đuôi” vì thế là lời khuyên sâu sắc về đức khiêm tốn. Mỗi người cần biết tự phê bình, nhận ra hạn chế, tránh tự cao, tự mãn. Điều đó không chỉ giúp mỗi cá nhân xây dựng động cơ học tập, rèn luyện liên tục để hoàn thiện năng lực, phẩm chất, mà còn góp phần giữ gìn sự hài hòa trong các mối quan hệ xã hội.
VĂN TUẤN