Cuộc đời thanh bạch, giản dị, thương dân
Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc sinh năm 1862 tại làng Kim Liên (Nam Đàn, Nghệ An). Năm 1894, cụ đỗ Cử nhân; năm 1901, cụ đỗ Phó bảng; năm 1906, cụ nhậm chức Thừa biện Bộ Lễ và sau đó là Tri phủ lĩnh nhiệm Tri huyện Bình Khê (Bình Định). Là nhà Nho, nhà chí sĩ cách mạng yêu nước thương dân, suốt thời gian làm quan và cho đến sau này, cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc luôn đứng về phía dân nghèo, đòi lý lẽ cho người dân bị cường hào ác bá ức hiếp.
Sau khi từ quan, cụ vào Nam và sang tận Campuchia để truyền bá tư tưởng yêu nước. Những chuỗi ngày hoạt động của cụ không ở đâu được lâu. Do vậy, cụ về Cao Lãnh (Đồng Tháp) lần đầu từ năm 1917 đến 1919 thì đi nơi khác. Đến năm 1927, cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc mới quyết định chọn về sống, hoạt động và gắn bó lâu dài với Cao Lãnh. Khi hay tin, các đồng chí trong nhóm thanh niên yêu nước (trong đó tiêu biểu là đồng chí Phạm Hữu Lầu và Lưu Kim Phong) chọn nhà cụ Lê Văn Giáo (Năm Giáo)-một người đàn ông nghèo, vợ mất sớm, làm nghề chèo ghe mướn bên rạch Cái Tôm, làng Hòa An (nay thuộc phường 4, TP Cao Lãnh) mời cụ về ở.
Bà Nguyễn Thị Mỹ Hương (68 tuổi) là con dâu của cụ Nguyễn Thị Bê (Tư Ênh-từ năm 14 tuổi đã theo phụ việc cho cụ Phó bảng trong thời gian bốc thuốc chữa bệnh cho người dân tại nhà cụ Năm Giáo) kể: “Lúc còn sống, má kể rất nhiều chuyện về cụ Phó bảng cho chúng tôi nghe. Má nói, cụ rất thương người; tính tình kỹ lưỡng, gọn gàng, ngăn nắp. Cụ thường dạy má tôi về lễ nghĩa ở đời, cách đối đãi với mọi người, nhất là người nghèo khổ. Hằng ngày, cụ đi bộ ra tiệm thuốc Bắc Hằng An Đường ở chợ Cao Lãnh xem mạch, kê toa, bốc thuốc chữa bệnh cho bà con, nhưng cốt là để tuyên truyền về lòng yêu nước trong nhân dân. Ngày cụ Phó bảng mất (đêm 26, rạng sáng 27-11-1929, nhằm ngày 26, 27 tháng 10 âm lịch), bà con làng Hòa An vô cùng thương tiếc và tổ chức lễ tang cụ tại nhà ông Năm Giáo một cách trang trọng. Hôm đó, rất đông người già, phụ nữ, trẻ nhỏ đưa cụ về nơi an nghỉ cuối cùng”.
Theo nhiều tài liệu lịch sử ghi lại, vào thời điểm đó, Báo Thần chung do Diệp Văn Kỳ làm chủ nhiệm-một tờ báo yêu nước, tiến bộ xuất bản ở Sài Gòn trong số 227 ra thứ hai ngày 23-12-1929 trên trang 1, cột 6 đăng bài viết tưởng nhớ cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc với nhan đề: “Cụ Phó bảng Huy tạ thế”. Bài viết ca ngợi tấm lòng nhân hậu, vị tha, cuộc đời thanh bạch, giản dị và gần dân của cụ Phó bảng. Cụ mất đi để lại niềm tiếc thương vô hạn cho người dân Nam Kỳ.
Anh Lê Hùng Em (cháu đời thứ 4 của cụ Trần Bá Lê-người đã mời cụ Phó bảng về nhà ở và dạy học, bốc thuốc chữa bệnh cho nhân dân trong vùng từ năm 1917 đến 1919) cho biết: “Năm nào cũng vậy, cứ đến ngày giỗ cụ Phó bảng, rất đông người dân khắp nơi trên cả nước tụ hội về đây. Tôi cảm thấy tự hào vì sinh ra và lớn lên tại mảnh đất này và luôn giáo dục con cháu phải ghi nhớ công lao, tỏ lòng thành kính và biết ơn sâu sắc trước đạo đức, nhân cách cao cả của cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc. Thế hệ của chúng tôi luôn nêu cao tinh thần hiếu học mà cụ Phó bảng đã truyền thụ lại, đồng thời gìn giữ và phát huy giá trị truyền thống, đạo lý “uống nước nhớ nguồn” đối với các bậc tiền nhân”.
Vào thắp hương tại mộ cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc, bạn Trần Thị Yến Trang, sinh viên Trường Đại học Đồng Tháp chia sẻ: “Càng tìm hiểu về cuộc đời của cụ Phó bảng, tôi càng tôn quý và xúc động trước tấm lòng cụ dành cho nhân dân và của nhân dân đối với cụ. Nhất là sau khi cụ mất, giặc ra lệnh cấm mọi người không ai được phát cỏ xung quanh hoặc chăm sóc ngôi mộ cụ. Nhưng mộ sạt lở chỗ nào thì đêm xuống nhân dân âm thầm đội gạch, ngói ra lấp lại... Bà con nghĩ ra nhiều cách để quét vôi ngôi mộ của cụ hằng năm và kiên quyết bảo vệ mộ bằng mọi cách, trong mọi hoàn cảnh. Học sinh, sinh viên từ các nơi nườm nượp đến viếng mộ cụ Phó bảng; nhân dân lừa ép lính gác uống rượu say hoặc tận dụng đêm đen tối trời, chia người đánh lạc hướng giặc để cho người vào sơn quét mộ cụ... Vậy nên trải qua hai cuộc chiến tranh, mộ cụ Phó bảng vẫn được bảo vệ vẹn nguyên và chăm sóc cẩn thận”.
Ông Ngô Thanh Tuấn, người dân ở huyện Tháp Mười thì khắc ghi câu chuyện đầy xúc động được nghe tại đây: “Vào năm 1954, các đơn vị bộ đội đã xây dựng lại mộ cụ Phó bảng bằng xi măng có lan can sắt bao bọc xung quanh, đồng thời chụp lại ảnh ngôi mộ và ảnh Tiểu đoàn 311 trên đường ra viếng mộ cụ trước khi xuống tàu tập kết ra Bắc. Khi Bác Hồ nhận được hai bức ảnh này trong thư, Bác xem xong âm thầm, lặng lẽ đặt vào hộp sơn mài màu đen để ở ngăn cao nhất trên giá sách. Chỉ lúc nào vắng, Bác mới giở ra xem, tưởng niệm người cha hết mực kính yêu mà từ khi bôn ba tìm đường cứu nước trở về Bác chưa một lần vào thăm viếng do đất nước bị chia cắt hai miền Nam-Bắc”.
Sự tri ân sâu sắc
Sau khi nước nhà được hoàn toàn giải phóng, Đồng Tháp tiến hành xây dựng lại ngôi mộ và tôn cao hơn so với trước nhưng vẫn nằm đúng vị trí mà năm xưa bà con Hòa An đã an táng cụ. Ngôi mộ được ốp đá hoa cương mang vào từ Móng Cái (Quảng Ninh). Trung ương, Tỉnh ủy và UBND tỉnh Đồng Tháp tổ chức làm lễ an vị bia mộ của cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc vào ngày 6-4-2010 (nhằm ngày 22 tháng 2 năm Canh Dần). Việc làm này thể hiện sự tôn kính và lòng biết ơn sâu sắc của nhân dân ta đối với thân sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh, phát huy truyền thống đạo lý “uống nước nhớ nguồn”.
Phía trên ngôi mộ có xây mái che hình cánh sen cách điệu giống hình dáng bàn tay xòe úp xuống, đầu mái đắp nổi hình tượng chín đầu rồng, tượng trưng cho nhân dân các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long luôn che chở và bảo vệ ngôi mộ người chí sĩ yêu nước. Phía trước mộ là đỉnh trầm có tạc hình hoa sen, búp được làm bằng đá cẩm thạch. Hồ sen được xây dựng theo mô hình ngôi sao 5 cánh tượng trưng cho hình ảnh Tổ quốc Việt Nam. Ở giữa là đài sen trắng vươn cao tượng trưng cho cuộc đời thanh bạch, giản dị của cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc. Đồng thời, gợi cho ta liên tưởng đến làng Sen quê hương của cụ.
Bên phải ngôi mộ là nhà trưng bày những hình ảnh và hiện vật về cuộc đời hoạt động của cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc. Những công trình từ cổng tam quan trở vào khu mộ cụ, bao gồm nhà kiếng, nhà bát giác và dãy nhà chữ nhật liền kề được tỉnh Đồng Tháp khởi công xây dựng vào ngày 22-8-1975, khánh thành vào ngày 13-2-1977. Khu đối diện là mô hình nhà sàn và ao sen Bác Hồ được tỉnh Đồng Tháp khởi công xây dựng tháng 2-1990 và khánh thành vào đúng ngày 19-5-1990, nhân dịp kỷ niệm 100 năm Ngày sinh của Bác. Năm 1992, Bộ Văn hóa, Thông tin và Thể thao (nay là Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch) ra quyết định công nhận Khu di tích cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc là Di tích lịch sử-văn hóa cấp quốc gia.
Năm 2010, khu di tích khánh thành công trình “bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị Khu di tích cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc”. Với diện tích sau khi mở rộng là gần 9ha, trong đó có xây dựng mới nhà trưng bày về cụ Nguyễn Sinh Sắc và phục dựng lại một góc làng Hòa An xưa, nơi đã gắn bó với cụ những năm cuối đời. Đến năm 2012, khu di tích tiếp tục khánh thành công trình đền thờ cụ trên cơ sở cải tạo lại nhà bát giác và dãy nhà chữ nhật liền kề.
Trong khuôn viên khu di tích hiện nay có hàng trăm loại cây xanh, hoa kiểng quý được trồng để tạo bóng mát và vẻ đẹp tự nhiên cho nơi yên nghỉ của cụ Phó bảng. Phía bên phải mộ là vườn cây lưu niệm do các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước trồng; bên trái là vườn cây lưu niệm của 12 huyện, thị, thành phố trong tỉnh Đồng Tháp dâng tặng. Đặc biệt, cây khế và cây sộp gần 300 năm tuổi do ông Ngô Văn Hay, một gia đình là cơ sở cách mạng ở TP Sa Đéc tặng. Năm 2014, hai cây này được Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam công nhận là Cây di sản đầu tiên của tỉnh Đồng Tháp.
Tại khu di tích còn có hai tác phẩm điêu khắc bằng gỗ: “9 đầu rồng”, “12 con giáp” của nghệ nhân Lê Trí Liên (Đồng Tháp) được Tổ chức Kỷ lục Việt Nam công nhận “Tác phẩm về điêu khắc nghệ thuật từ gốc cây nguyên khối lớn nhất Việt Nam”. Đồng thời thể hiện truyền thống “uống nước nhớ nguồn” và lòng tôn kính đối với các sĩ phu yêu nước đầu thế kỷ 19, cũng là hai người bạn lúc sinh thời của cụ Phó bảng khi về Cao Lãnh là ông Phan Văn Cử và ông Lê Chánh Đáng, mộ phần của hai ông cũng được tôn tạo rất trang trọng trong khuôn viên di tích.
Khu di tích Nguyễn Sinh Sắc (tọa lạc tại số 137 Phạm Hữu Lầu, phường 4, TP Cao Lãnh) đã trở thành một trong những trọng điểm của tỉnh thu hút khách trong và ngoài nước đến tham quan, du lịch để tìm hiểu về cuộc đời và sự nghiệp của cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Tại khu di tích thường diễn ra nhiều cuộc sinh hoạt chính trị, truyền thống: Lễ kết nạp Đảng, đoàn, đội; lễ báo công; lễ cắm trại sinh hoạt dã ngoại của các cơ quan, đơn vị, trường học trong và ngoài tỉnh…
Ông Lê Minh Hoan, Bí thư Tỉnh ủy Đồng Tháp cho biết: “Năm 2019 là lễ giỗ thứ 90 của cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc. Đồng Tháp dự kiến phối hợp cùng tỉnh Nghệ An trực tiếp cầu truyền hình. Hoạt động này vừa để tri ân và cũng vừa để quảng bá về hình ảnh, con người Đồng Tháp, đặc biệt là Khu di tích cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đến người dân khắp mọi miền Tổ quốc cũng như đến bạn bè quốc tế”.
Bài và ảnh: THẾ HIỂN