Vở tuồng “Tam Khúc chúa” được tác giả Lê Thế Song chuyển thể từ kịch bản văn học của Tiến sĩ Khúc Minh Tuấn-Phó chủ tịch Thường trực Hội đồng gia tộc họ Khúc Việt Nam. Là một người con của dòng họ Khúc, ông Tuấn luôn trăn trở với cội nguồn, với lịch sử để từ đó dành thời gian, nhiệt huyết tìm tòi, nghiên cứu và đã cho ra đời cuốn tiểu thuyết lịch sử “Khúc gia trang dậy sóng trời Nam”.

Cảnh trong vở tuồng “Tam Khúc chúa”.

Vở diễn tái dựng vai trò của Khúc Tiên chủ (người đời tôn xưng ông Khúc Thừa Dụ) chính là người đã liên kết với các hào trưởng Giao Châu, đứng lên phá ách cai trị tàn khốc và tiêu diệt tên mạt tướng nhà Đường Quách Ẩn. Sau hàng ngàn năm Bắc thuộc, Khúc Thừa Dụ tự xưng Tiết độ sứ cai quản Giao Châu, mở ra thời kỳ độc lập tự chủ cho dân tộc Việt Nam. Sau khi ông mất, con trai là Khúc Hạo tiếp quyền, xây dựng một thể chế pháp quyền riêng, cải cách hành chính trên nền tảng khoan giản an lạc làm gốc rễ trị nước. Đời thứ ba, Khúc Thừa Mỹ nhận mệnh cha sang Nam Hán làm Hoan Hảo sứ, khôn khéo bang giao, kết nối với người Khiết Đan vốn đang có mối thâm thù với nhà Hậu Lương để làm cuộc binh biến lớn ngay tại Phiên Ngung thành. Dù có kết cục khá bi thảm khi Khúc Thừa Mỹ bị quân nhà Hán bắt, vợ tuẫn tiết khi thủ thành, nền tự chủ tạm thời bị cắt ngang, nhưng câu chuyện được thăng hoa bởi những tình tiết bi hùng của các nhân vật có thật trong lịch sử. Bài học về tinh thần hào khí Khúc gia trang tỏa rạng đến bây giờ chính là câu trả lời đanh thép cho những kẻ đi xâm lược. Dân tộc Việt Nam yêu chuộng hòa bình, nhưng không hề nhân nhượng trước quân thù, sẵn sàng xả thân vì dân tộc, vì đất nước.

Soạn giả Lê Thế Song cho hay, từ mạch nguồn của tiểu thuyết lịch sử, lại chuyển thể sang lối văn, thi pháp tuồng, nên tác giả đã dụng công dùng ngôn ngữ hiện đại của ngày nay để khán giả dễ hiểu, dễ tiếp cận. Yêu cầu trong thời lượng một vở diễn có tới ba đời Tiết độ sứ quả chẳng dễ cho cả biên kịch lẫn đạo diễn. Làm sao để các đời chúa này không trùng lặp về cách xây dựng nhân vật, tính cách riêng, hoàn cảnh kịch... là những yêu cầu tối thiểu đối với một vở diễn, nhưng cũng là yêu cầu rất khó về mặt kỹ thuật, về mặt thời gian vật lý. Rất may, qua bản diễn đầu tiên, người xem đã thấy được nét khác biệt. Đó là nhân vật Khúc Thừa Dụ khoan hòa, nhân ái nhưng không kém phần quyết liệt khi dằn lòng đáp ứng yêu cầu cống sản vật cùng cô con gái yêu Thị Ngọc để tạm thời hòa hoãn. Rồi ngay sau đó, khởi binh lật đổ ách thống trị tham tàn, độc ác của tên Tiết độ sứ tự phong. Đáng tiếc, chỉ ít năm sau (theo sử liệu là được 4 năm) ông ốm bệnh chết, giao quyền cho con trai. Sự biến trong thời gian tại vị của Khúc Hạo là việc con trai Khúc Thừa Mỹ bị yêu cầu đưa sang Nam Hán làm con tin. Xót con vì đó là con trai duy nhất, nhưng cũng hiểu được việc không thể lấy cứng đối cứng ngay với quân giặc, ông đồng ý với phương án con trai đưa ra: Âm thầm thu thập tin tức về kẻ địch, gây ra nội biến trong lòng địch. Vị Tiết độ sứ có nhãn quan kiệt xuất của nhà chính trị, quân sự, mưu lược Khúc Hạo có phần hơi nhạt nhòa do thời gian quá ít ỏi dành cho ông. Cái chết của ông được “làm khác” là đưa hình ảnh cha và em gái đã mất hiển hiện để đưa ông về cõi cao xanh... Tới đời thứ 3, Khúc Thừa Mỹ đầy nhiệt huyết tuổi trẻ song lực bất tòng tâm nên cũng chỉ có thể đưa tới một hình ảnh vị thanh niên lẫm liệt quyết chiến đấu đến cùng vì lý tưởng dân tộc.

Nét đặc biệt là khâu dàn dựng, đạo diễn, NSND Hoàng Quỳnh Mai tỏ ra không phụ sự kỳ vọng vào sự tinh tế, ý tưởng cho vở diễn. Chia sẻ về công tác dàn dựng, chị cho biết, được Nhà hát Tuồng Việt Nam đặt hàng, nên coi đây là một nhiệm vụ đầy áp lực, nặng nề mà thiêng liêng. Vở diễn có nhiều tầng lớp lịch sử, nhiều nhân vật, khiến cho ê kíp nghệ sĩ sáng tạo đã phải nghiền ngẫm lịch sử và tìm hiểu các nhân vật qua rất nhiều tài liệu khác nữa ngoài cuốn tiểu thuyết để qua đó thể hiện rõ những bài học lịch sử hết sức quý báu, trong đó có những vấn đề liên quan đến ngoại giao, an ninh, kinh nghiệm đường thủy, cải cách hành chính... Bên cạnh đó, còn phải tìm hiểu sâu về từng chi tiết của kịch bản, cũng như những làn điệu, sự khác biệt giữa tuồng và các hình thức kịch hát chị từng đạo diễn. Học, đọc, tìm tòi, chị cũng đã áp dụng được một số trích đoạn mẫu vào vở như màn cô tiểu thư Thị Ngọc bị Quách Ẩn trói trên tường thành để uy hiếp Khúc Hạo là những nét diễn trong Đổng Mẫu thượng thành... Thế mạnh trong dàn dựng của đạo diễn Quỳnh Mai là sự tinh tế, ý tưởng hấp dẫn, mới mẻ: Những dải lụa sống động, sự trợ giúp từ ánh sáng, từ phông hậu... đã giúp ý tưởng của đạo diễn đem tới những biến tấu đẹp về thụ hưởng cho con mắt người xem.

Tuy nhiên, vẫn còn những tiếc nuối khi sự ôm đồm của kịch bản khiến vở diễn không hoàn toàn thỏa mãn được người xem khi tiết tấu diễn ra nhanh, sự biến liên tục, ít có những phút ngưng lặng để khai thác tâm lý vốn là thế mạnh của tuồng nói riêng, kịch hát truyền thống nói chung.

Đại diện Hội đồng gia tộc họ Khúc, ông Khúc Quốc Hưu cho rằng, sự kết hợp của họ Khúc với Nhà hát Tuồng Việt Nam để dựng vở tuồng lịch sử rất có ý nghĩa trong thời gian này. “Trong khi văn hóa đọc có phần trầm lắng thì việc truyền tải thông điệp lịch sử và làm cho lịch sử sống động lại sẽ luôn cần những loại hình nghệ thuật biểu diễn tiếp sức, trong đó có nghệ thuật tuồng. Chúng tôi hy vọng vở tuồng “Tam Khúc chúa” sẽ đem đến cho công chúng nhiều cảm xúc đặc biệt khi đạt được hai yếu tố: Thưởng thức nghệ thuật và tiếp tục phát huy những giá trị lịch sử của cha ông”.

Bài và ảnh: HÀ DƯƠNG