Nghệ sĩ và những điều tiếng không đáng có
Nghĩa nguyên thủy của hai chữ “nghệ sĩ” rất đẹp và ý nghĩa. “Nghệ” có nghĩa là “trồng cấy”, “sĩ” là người có học. Như vậy, “nghệ sĩ” chỉ những người có học làm công tác giáo dục. “Văn nghệ sĩ” là một từ ghép (“văn” nghĩa là đẹp), thời cách mạng chỉ đội ngũ những người làm việc trong ngành văn học-nghệ thuật, được Bác Hồ và Đảng ta đánh giá cao, mang vai trò, sứ mệnh “soi đường cho quốc dân đi”. Là “chuẩn mực”, là “tấm gương soi” nên nhiều văn nghệ sĩ chân chính trở thành thần tượng của giới trẻ... Trong từ vựng nhiều nước, “văn nghệ sĩ” đồng nghĩa với “nhà văn hóa”. Thế giới vinh danh những nghệ sĩ lớn, có nhiều đóng góp là “Danh nhân văn hóa” quốc gia/thế giới là từ những căn cứ ấy!
Nhưng ở nước ta mấy năm gần đây, một bộ phận văn nghệ sĩ, vì mục đích cá nhân mà lạm dụng danh xưng làm những việc không trong sáng, ảnh hưởng không tốt đến cả những người nghiêm túc, chân chính!
Những việc gây “ồn ào” gần nhất là chuyện nghệ sĩ quyên góp làm từ thiện. Nghệ sĩ quảng cáo (PR) thuê không đúng với chất lượng sản phẩm, gây hậu quả cho người tiêu dùng. Nghệ sĩ cờ bạc, lô đề. Nghệ sĩ “bóc phốt” đồng nghiệp. Nghệ sĩ xúc phạm, miệt thị, công kích khán/thính/độc giả... Có một vài người còn có ý cợt nhả, chế giễu hình tượng người anh hùng đã đi vào lịch sử. Có nhà thơ thách thức người nào chứng minh được thơ mình dở... Nghệ sĩ được coi là lớp người “tinh hoa” nên những việc như vậy tác động tiêu cực đến bầu không khí tinh thần của xã hội.
Từ đặc thù sáng tạo
Nghệ sĩ sáng tạo ra tác phẩm bằng cái tôi cá nhân. Cái tôi phải hằn rõ mới có thể làm nên cái cá biệt, cái riêng-những tiền đề cơ bản để tạo ra bản sắc. Mà với nghệ thuật, không có bản sắc thì chỉ là con số 0, thiếu sức sống, ít giá trị. Những nghệ sĩ lớn trước hết là những cá tính sáng tạo độc đáo. Vẫn là con người, phải sống với đời thực, phải sinh hoạt, học tập... nhưng thiên chức của họ là tạo ra “cuộc sống thứ hai”, tức tác phẩm. Như vậy, nghệ sĩ phải sống, phải “đi, về” giữa hai thế giới, một ở đời thực, một trong tưởng tượng với bao nhân vật, hình tượng, chi tiết... Người ta hay dùng các từ “phân thân”, “hóa thân”, “nhập thân”... khi nói về quá trình sáng tạo là vì vậy. Dựa vào đặc trưng này, tâm lý học nghệ thuật hiện đại nhận xét nghệ sĩ dễ sa vào tình trạng đa nhân cách, thất thường, dễ ảo tưởng, hay xúc động, cực đoan... Đây sẽ là điểm yếu khi có người không làm chủ được, dễ bị kẻ xấu lợi dụng, dụ dỗ, lôi kéo, lừa gạt... Nếu nghệ sĩ không tỉnh táo, nhà quản lý lại nhìn nhận đơn giản, một chiều sẽ dễ đẩy vấn đề càng đi về phía tiêu cực, có hại...
Nghệ sĩ-theo quan niệm của triết học văn hóa đương đại, như một cây xanh cắm 3 chùm rễ sâu vào 3 "mảnh đất" văn hóa: Cuộc sống lao động của quần chúng nhân dân; văn hóa dân tộc; văn hóa nhân loại. Một tác phẩm lớn luôn mang giá trị phổ quát, phải nói lên được cái mẫu số chung có giá trị xuyên thời gian, không gian. Nghệ thuật là quá trình kiến tạo và kiến giải các mã văn hóa nên nghệ sĩ phải miệt mài chăm chỉ hút "dưỡng chất" văn hóa từ 3 "mảnh đất" trên mới có thể làm dày thêm các mã, tức làm lớn tác phẩm về ý nghĩa, giá trị. Nghệ thuật luôn thoát thai từ cái nôi cuộc sống nhân dân. Đấy là quy luật. Thoát ly cuộc sống, xa lạ với tư tưởng, tâm hồn, cách nghĩ, cách cảm của người lao động, nghệ thuật không tồn tại. Những suy nghĩ phải “gây hấn”, phải viết ngược, phải tạo ra scandal để gây chú ý... thì không phải nghệ thuật. Không chịu kế thừa tinh hoa truyền thống, không chịu tiếp thu giá trị văn hóa nhân loại nên thiếu chiều sâu, hàm lượng văn hóa thấp, nhạt nhẽo... không thể tạo ra giá trị!
Cây xanh bao giờ cũng phải quang hợp dưới ánh mặt trời. Cây xanh con người nghệ sĩ càng phải thế, phải luôn trau dồi tư tưởng chính trị, quan điểm, lập trường cách mạng. Đây là một tiền đề sáng tạo vì tư tưởng sẽ "đẻ" ra ý tưởng và kích hoạt cảm hứng. Thế nên việc bồi dưỡng tư tưởng chính trị với mỗi nghệ sĩ là rất quan trọng, cần thiết. Về bản chất, hình tượng nghệ thuật luôn là sự cụ thể hóa, vật chất hóa của tư tưởng. Một cô Kiều “hiếu nghĩa đủ đường” là hiện thân của tư tưởng nhân đạo Nguyễn Du. Đi ngược lại hoặc mơ hồ, nhầm lẫn con đường tư tưởng, làm sao có thể tạo ra hình tượng đúng đắn, chân chính? Một nhà văn nói rất hay: Muốn “ướp” được người thì mình phải “mặn” trước!
Nghệ sĩ thường sống trong cái tôi cô đơn, cô đơn để suy ngẫm, để tưởng tượng không chỉ về cái tốt, tích cực mà cả cái xấu, cái thấp hèn, tiêu cực, vì sứ mệnh của nghệ thuật chân chính vẫn bao gồm sáng tạo về cái xấu để người đọc hiểu mà tránh xa nó, tiêu diệt nó. Có trường hợp vì sống quá sâu với nhân vật mà tác giả nghệ sĩ phát ngôn không phải cho cá nhân mình mà nói thay cho nhân vật (xấu), nên dễ gây ngộ nhận, do vậy rất cần sự thông cảm, thể tất với đặc thù sáng tạo. Nhưng khi cái tôi bị đẩy đến cực đoan, vượt ngưỡng, thì một hạn chế của số ít nghệ sĩ này là quá đề cao cá nhân, chỉ mình là nhất rồi coi thường, coi rẻ sản phẩm nghệ thuật cũng như nhân cách đồng nghiệp. Rồi dẫn tới quan hệ “cánh hẩu”, khen vống những ai hợp mình, vùi xuống bùn kẻ khác mình, có khi “không ăn được thì đạp đổ”. Nguy hiểm hơn, có người như vậy lại là thành viên trong hội đồng tuyển chọn, xét duyệt sẽ dẫn tới sự thiếu công bằng, gây ra dư luận không tốt... Với họ, sự khen chê chẳng qua cũng vì thỏa mãn cá nhân mình, để làm nổi cá nhân mình. Nguyên nhân của trường hợp này, ngoài sự quá lớn của cái tôi, là do ít hiểu biết về sự mênh mông vô tận của tri thức nhân loại. “Ếch ngồi đáy giếng” là thế, chỉ nhìn thấy bầu trời bằng cái miệng giếng mà thôi! Đúng ra, hơn mọi tầng lớp khác, văn nghệ sĩ phải là những người chịu khó học tập, lao động nhiều nhất, am hiểu nhiều nhất, có vậy mới sáng tạo ra được một “cuộc sống thứ hai” sống động, giàu có ý nghĩa.
Những giải pháp khắc phục
Một là, rất tôn trọng sự tự do sáng tạo nhưng phải đặc biệt quan tâm việc bồi dưỡng tư tưởng chính trị, quan điểm, lập trường cách mạng cho văn nghệ sĩ. Lịch sử nghệ thuật cho thấy các nghệ sĩ lớn luôn tự do sáng tạo theo một xu hướng, trường phái nhất định. Sáng tạo theo tinh thần Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh là sáng tạo theo tinh thần nhân văn, tiến bộ, hoàn toàn hợp với quy luật tư tưởng và tình cảm của nghệ thuật. Tình cảm đúng đắn nhất, chân lý nhất là tự do sáng tạo với mục đích vì nước, vì dân, vì chủ nghĩa xã hội, độc lập dân tộc, dân chủ, giàu mạnh. Tư tưởng sẽ chuyển hóa để rồi trở thành máu thịt tác phẩm. Để có tư tưởng phải là quá trình lâu dài từ thấu hiểu (nhận thức) sâu sắc cuộc sống đến thấu cảm (tình cảm) vào hình tượng rồi truyền cảm (nghệ thuật) tới đối tượng tiếp nhận. Do vậy, việc học tập chính trị không thể chỉ làm hình thức, qua loa.
Thực tế cho thấy, trừ những trường hợp cá biệt là người có tài nhưng bất mãn, tiêu cực, còn lại hầu hết những sự vụ gây “ồn ào” là do những người không được đào tạo bài bản, chính quy, chỉ dựa vào chút ít năng khiếu, gặp cơ hội mà có chút ít “tên tuổi”. Điều này càng cho thấy các đơn vị chủ quản phải có kế hoạch giáo dục, bồi dưỡng thường xuyên, liên tục.
Hai là, tác phẩm nghệ thuật như một lâu đài. Tài năng tác giả thể hiện ở sự tưởng tượng ra phương hướng kiến trúc, ngõ ngách kết cấu, nhưng vật liệu chi tiết như gỗ, đá... thì phải “nhặt”, gom góp từ cuộc sống. Do vậy, cần tổ chức các chuyến đi sâu vào thực tế, để người nghệ sĩ hiểu kỹ hơn một mảng đời sống nào đó, khám phá, chọn lựa những chi tiết mới mẻ, sẽ có những vui buồn thật sự, cảm thông và chia sẻ với người lao động.
Ba là, luật hóa xuất bản, thể chế hóa dưới luật một cách cụ thể về trách nhiệm để tránh đăng tải những văn hóa phẩm kém chất lượng. Những quy tắc ứng xử văn hóa trên không gian mạng cần được thể chế hóa một cách cụ thể. Cần có cơ chế kiểm soát, thẩm định thông tin; kịp thời gỡ bỏ những thông tin xấu. Khuyến khích đưa ra pháp luật những vụ việc tranh cãi kéo dài, không chỉ vừa phù hợp với xã hội văn minh thượng tôn pháp luật, vừa tránh gây ra những hệ lụy tiêu cực làm vẩn đục xã hội.
Bốn là, tăng cường hơn nữa sự định hướng của các cơ quan quản lý và tiếng nói chuyên môn, chuyên gia cao cấp (viện, trường đại học). Những nơi đó đóng vai trò vừa là cánh tay nối dài của Đảng, vừa là ngôi nhà chung, là điểm tựa của văn nghệ sĩ về tư tưởng, tình cảm, nghiệp vụ, đồng thời là sự khẳng định có trọng lượng học thuật cao nhất.
Nhà văn NGUYỄN THANH TÚ