Một lối chơi quy củ
Nói đến chơi quan họ là nói đến một lối chơi có quy củ, nền nếp, buộc người chơi phải tuân thủ luật chơi gồm nhiều thể loại: Hát đối, hát giao duyên, hát canh, hát kết chạ, hát lễ hội, hát mời nước, mời trầu... Người quan họ quan niệm: Hát quan họ thì dễ, nhưng chơi quan họ thì không phải làng nào và không phải ai cũng hiểu và làm được. Chơi thì thanh tao, khiêm nhường, có lề có lối và đắm đuối hết lòng, phải giữ cái gốc, để cho bạn bè, con cháu sau này nhìn vào còn biết thế nào là quan họ. Nhưng không chỉ có thế, quan họ còn có lối hát tự do, ngẫu hứng, thể hiện sự phóng khoáng trong những canh hát.
Đáng chú ý, trong sinh hoạt quan họ còn có tục kết bạn mang tính nhân văn sâu sắc. Các nhà nghiên cứu văn hóa khẳng định rằng, ở những loại hình dân ca khác, người hát với nhau có thể không thân quen nhau nhưng riêng với quan họ, những người chơi quan họ với nhau thì phải kết bạn. Thế nên, tục kết bạn đã trở thành tục lệ quan trọng với tất cả các liền anh, liền chị, với nhóm chơi hay còn gọi là “bọn” quan họ. Theo truyền thống trước đây, chỉ những “bọn” quan họ kết bạn mới chơi quan họ với nhau. Nếu không kết bạn mà ca với nhau thì chỉ được gọi là “hát ghẹo”. Do vậy, yêu cầu bắt buộc cho mỗi nhóm chơi quan họ là kết bạn với ít nhất một nhóm chơi quan họ khác.
Theo các chuyên gia, việc kết bạn giữa các làng quan họ hay giữa các “bọn” quan họ với nhau đã có từ lâu đời, nó được bắt nguồn từ tục kết chạ (kết nghĩa) giữa các làng. Việc kết nghĩa giữa hai làng có tính chất truyền đời, các làng coi nhau như anh em, đặc biệt giúp đỡ nhau trong sản xuất, đời sống. Trong gian khó, hoạn nạn, họ sát cánh bên nhau “chung lưng đấu cật” để tương trợ, đỡ đần nhau vượt qua nguy nan. Lúc có việc vui, đại sự, họ lại không quên mời nhau đến chung vui, gặp gỡ cho trọn vẹn ân tình. Như vậy, tục kết chạ là một tục lệ có từ lâu đời, nó nhập vào quan họ khi nào người ta không rõ.
Cách thức tiến hành của kết bạn quan họ gần giống với tục kết chạ. Ở một số làng quan họ vùng Kinh Bắc vẫn giữ được tục kết bạn, kết chạ, kết nghĩa giữa các làng quan họ, như: Làng Thổ Hà (Bắc Giang) kết bạn với làng Diềm (Bắc Ninh); làng Yên Điềm (Bắc Giang) kết bạn với làng Vát (Bắc Ninh); làng Trung Đồng (Bắc Giang) kết bạn với làng Thượng Đồng, Hạ Đồng (Bắc Ninh); làng Nội Ninh (Bắc Giang) kết bạn với làng Hàn, Diềm (Bắc Ninh); làng Mai Vũ có quan hệ với làng Chấp Bút (Bắc Ninh); làng Hữu Nghi kết nghĩa với làng Tiêu (Bắc Ninh) từ thời Lê; làng Tiên Lát (Bắc Giang) kết nghĩa với làng Hoài Bịu (Bắc Ninh)... Như vậy để thấy, kết chạ, kết bạn quan họ là một phong tục phổ biến, tạo nên nét văn hóa đặc trưng của các làng quan họ xứ Kinh Bắc.
Coi nhau như anh em trong nhà
Quan họ không chỉ là nghệ thuật hát mà nó còn là văn hóa, là ứng xử của người dân Kinh Bắc, “mỗi khi khách đến chơi nhà”, không chỉ “rót nước pha trà” mời khách, mà cùng với đó là những câu hát thắm đượm nghĩa tình: “Mỗi khi khách đến chơi nhà/ Đốt than quạt nước pha trà mời người xơi/ Trà này quý lắm người ơi/ Mỗi người một chén cho tôi vui lòng”... Trong các dịp hội hè như Hội Lim, Hội Thổ Hà, Hội Bổ Đà, Hội Diềm, Thị Cầu... thường có lối hát đối đáp, hát giao duyên, các làng quan họ mời nhau đến dự hội làng mình. Đặc biệt là các làng quan họ có mối thông giao kết chạ đến chung vui để cùng nhau khoe sắc, đua tài trong bộ trang phục khăn xếp áo the của các liền anh và bộ áo tứ thân mớ ba mớ bảy cùng chiếc nón quai thao duyên dáng của liền chị, để rồi cùng ca lên những làn điệu dân ca thấm đượm hồn quê.
Theo cổ xưa, một làng quan họ thường có nhiều nhóm chơi quan họ. Mỗi nhóm chơi là một tổ chức do ông trùm hoặc bà trùm đứng ra vận động thành lập. Người ca hát thường có 5 liền anh hoặc 5 liền chị được gọi tên theo số lượng: Anh cả, anh hai, anh ba...; một người chuyên sáng tác câu đối đáp hay những bài quan họ mới và những người phục vụ trà nước, trầu cau, cơm... Trong lễ hội, nhóm quan họ nam phải đi tìm nhóm quan họ nữ để xin kết bạn, sau đó cả hai bên cùng hát đối đáp với nhau những bài hát chúc mừng. Sau khi được bên nữ đồng ý, nhóm quan họ nam sẽ hẹn ngày đến nhà từng người quan họ nữ để xin phép bố mẹ bên nữ được kết bạn. Nếu được đồng ý, nhóm quan họ nam sắm sửa cơi trầu, lễ vật sang đình làng của nhóm quan họ nữ xin Thành hoàng làng cho phép được kết bạn với nhóm quan họ nữ. Nhóm quan họ nữ cũng sang làm lễ ở đình làng của nhóm quan họ nam (nhưng nhóm quan họ nam chuẩn bị lễ vật). Đây là nghi thức rất quan trọng để cầu khẩn thần Thành hoàng cho phép và chứng giám đôi bên thành bạn của nhau. Chỉ có như vậy thì hai nhóm quan họ mới được qua lại chơi quan họ, tránh dư luận “nam nữ thụ thụ bất thân” sau những buổi “ca cho tàn đêm rạng ngày”.
Những nhóm đã kết bạn với nhau có mối quan hệ rất thân thiết, coi nhau như anh em trong nhà, thường xuyên giao lưu, quan tâm tới nhau trong cuộc sống. Mỗi khi có dịp vui như hội hè, đình đám, hai bên đều hẹn rủ nhau cùng đi ca hát giao lưu. Mỗi khi có chuyện buồn, đau ốm, hoạn nạn, khó khăn, họ lại cùng chia sẻ, đùm bọc, giúp đỡ lẫn nhau cả về tình cảm lẫn vật chất. Thông thường, khi các làng đã kết chạ với nhau thì các liền anh, liền chị không bao giờ lấy nhau. Hai bên luôn thể hiện sự tôn trọng, quý mến, giữ đúng khoảng cách với nhau. Mỗi khi giao tiếp, họ thường giữ gìn phong độ lịch sự từ ngôn ngữ, cử chỉ, khi đứng, khi ngồi; từ chén nước, miếng trầu, mâm cơm thiết bạn... tất cả đều đúng mực, không có sự suồng sã, thô lỗ mà toát lên vẻ thanh lịch.
Theo lời nghệ nhân Hoắc Công Chờ, làng Trung Đồng (Vân Trung, Việt Yên, Bắc Giang), trước kia, bạn quan họ say nhau đến nỗi không quản ngày đêm, chỉ cần nhớ nhau là hai bên có thể đi bộ hàng chục cây số để được hát với nhau. Có những cặp tâm đầu ý hợp, khi bạn hát vì lý do gì không còn chơi quan họ được thì người kia cũng không thể hát tiếp. Họ thường xuyên thăm hỏi, chăm lo cả cuộc sống vật chất và tinh thần, giúp đỡ nhau trong lao động sản xuất. Thậm chí, các liền anh, liền chị còn mang cả cày bừa, trâu bò, đi cấy giúp quan họ bạn để kịp thời vụ.
Trải qua thời gian cùng với sự phát triển của xã hội, các nhóm quan họ trong các làng đa phần tập hợp lập ra các câu lạc bộ. Họ cùng sinh hoạt tập luyện và truyền dạy cho nhau những đặc trưng lề lối, cách hát, cách chơi, cách biểu diễn quan họ. Những người trong câu lạc bộ cứ lớp trước truyền dạy cho lớp sau, uốn nắn cho nhau mỗi khi nhả từ, buông tiếng... để mọi người ai cũng biết đầy đủ lề lối, những phép tắc để ứng đối mỗi khi được đi giao lưu ca hát. Vậy nên, việc kết bạn ở một số làng vẫn còn duy trì, phát triển và một số làng thì đã bị phai nhạt, không còn bền chặt như trước. Chính vì vậy, việc gìn giữ, bảo tồn tục kết bạn trong sinh hoạt văn hóa quan họ là việc làm cần thiết, có ý nghĩa trong cuộc sống của nhân dân, góp phần thắt chặt tình nghĩa xóm làng vốn có ở các làng quê.
Bài và ảnh: ĐÔNG KHÁNH