Mới vài ngày trước, dư luận còn như lên cơn sốt khi Washington từ chối đề xuất của Moscow gia hạn vô điều kiện New START thêm một năm với lý do, bất cứ đề xuất nào như vậy cũng phải bao gồm cả việc phong tỏa toàn bộ số đầu đạn hạt nhân của hai bên. Trong bối cảnh chỉ còn vài tháng nữa là New START hết hạn (tháng 2-2021), thế giới đứng trước nguy cơ không thể kiểm soát được kho vũ khí hạt nhân vốn đã lớn đến mức đủ hủy diệt trái đất nhiều lần.

Được ký kết giữa Tổng thống Mỹ Barack Obama và Tổng thống Nga Dmitry Medvedev vào năm 2010 và chính thức có hiệu lực từ ngày 5-2-2011, New START quy định Mỹ và Nga phải cắt giảm kho vũ khí hạt nhân của mình xuống còn dưới 700 tên lửa đạn đạo các loại, đồng thời chỉ được duy trì tối đa 1.550 đầu đạn cùng 800 bệ phóng đã triển khai và chưa triển khai. Hiệp ước cũng bắt buộc Washington và Moscow phải trao đổi với nhau thông tin về số lượng đầu đạn và phương tiện phóng mỗi năm hai lần.

leftcenterrightdel
Hệ thống tên lửa chiến thuật Iskander có thể được trang bị đầu đạn hạt nhân của Nga. Reuters

Khỏi phải nói về tầm quan trọng mang tính toàn cầu của New START. Gần một thập kỷ qua, hiệp ước này đóng vai trò chẳng khác nào “hòn đá tảng” với an ninh thế giới, là “chiếc van điều tiết” kiểm soát nguy cơ bùng nổ chạy đua vũ trang toàn diện giữa hai cường quốc hạt nhân hàng đầu thế giới là Nga và Mỹ. Không những thế, nó còn là công cụ ngăn chặn nguy cơ mở rộng năng lực hạt nhân của các nước, nhất là trong bối cảnh ngoài Nga và Mỹ, nhiều nước như Trung Quốc, Ấn Độ, Pakistan, Israel, Iran... đều có thể phát triển vũ khí hạt nhân.

Tuy nhiên, trong suốt quá trình thực thi New START, Mỹ và Nga thường xuyên cáo buộc nhau vi phạm hiệp ước. Càng gần đến thời điểm hiệp ước hết hạn, mâu thuẫn càng căng thẳng. Trong khi Washington cho rằng các vũ khí đầy triển vọng của Nga như tàu ngầm Poseidon, tên lửa Dagger và Petrel không phù hợp với các quy định của New START, thì Moscow cũng tỏ ra không hài lòng với mưu toan của Mỹ vô hiệu hóa kho vũ khí hạt nhân của Nga bằng việc triển khai hệ thống phòng thủ tên lửa ở châu Âu và châu Á bao vây nước Nga.

Ngay sau khi lên nắm quyền, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã nhiều lần đề cập đến khả năng không gia hạn New START. Trong con mắt của ông chủ Nhà Trắng, công cụ vốn được ca ngợi như “tiêu chuẩn vàng” trong việc giải trừ quân bị lại là một hiệp ước “thiếu sót” và “lỗi thời” bởi được ký trước thời điểm thế giới xuất hiện các cuộc chiến tranh mạng, tên lửa siêu thanh và bệ phóng hạt nhân dưới biển. Washington còn cho rằng Trung Quốc với kho vũ khí hạt nhân đang ngày càng mở rộng cũng cần phải tham gia đàm phán cùng Mỹ và Nga về một hiệp ước cắt giảm vũ khí chiến lược mới.

Mâu thuẫn không thể hóa giải đã đặt New START trước nguy cơ bị “khai tử”. Sau khi Mỹ và Nga rút khỏi Hiệp ước các lực lượng hạt nhân tầm trung (INF), Hiệp ước bầu trời mở với vai trò giám sát các hoạt động quân sự và kho vũ khí của các nước bị vô hiệu hóa khi Mỹ tuyên bố ngừng cam kết, New START trở thành công cụ cuối cùng kiểm soát kho vũ khí hủy diệt của Nga và Mỹ. Trong trường hợp hiệp ước này không thể gia hạn trước tháng 2-2021, lần đầu tiên sau gần nửa thế kỷ, thế giới sẽ rơi vào tình trạng không có bất kỳ giới hạn pháp lý nào để giám sát tiềm lực hạt nhân của Mỹ và Nga, và cũng là lần đầu tiên sau nhiều thập kỷ, Washington và Moscow không thể theo dõi năng lực hạt nhân của nhau.

Nếu điều đó xảy ra, đây sẽ là cuộc khủng hoảng hạt nhân nghiêm trọng nhất kể từ những năm 80 của thế kỷ 20, khi Mỹ triển khai tên lửa tầm trung Pershing II và Gryphon đến châu Âu, đe dọa Liên Xô. Viễn cảnh một cuộc đối đầu hạt nhân nguy hiểm giữa Mỹ và Nga như thời “Chiến tranh lạnh” sẽ tái hiện, nguy cơ phổ biến vũ khí hạt nhân cũng tăng theo. Thảm họa hạt nhân sẽ treo lơ lửng trên đầu thế giới bởi dù bị New START hạn chế, kho vũ khí hạt nhân của các nước hiện nay cũng đã lên tới con số gần 10.000 đơn vị các loại, trong đó Mỹ là 3.800 và Nga là 4.310, quá đủ để hủy diệt trái đất nhiều lần.

Với đề xuất mới của Nga, khác biệt giữa Nga và Mỹ về tương lai của hiệp ước New START dường như đang được thu hẹp. Cánh cửa đàm phán vốn đang kẹt chặt bởi bất đồng và toan tính của hai bên đã hé mở. Đây là tín hiệu tích cực, mở đường đưa hai cường quốc quân sự hàng đầu thế giới tiến gần hơn tới thỏa thuận mới, giúp kiểm soát 91% kho vũ khí hạt nhân của thế giới. Xem ra, dù đối đầu căng thẳng nhưng cả Mỹ và Nga đều hiểu rằng, không ai có thể giành chiến thắng trong chiến tranh hạt nhân.

Trong bối cảnh cuộc chạy đua vũ khí hạt nhân hiện nay đang chuyển sang một giai đoạn mới, khi các nước tập trung ưu tiên nâng cấp, phát triển các phương tiện mang vũ khí như tên lửa, tàu ngầm, máy bay ném bom để có thể nhanh chóng xuyên thủng các lá chắn bảo vệ, tấn công chính xác mục tiêu của đối phương, cú giảm áp “van hạt nhân” này sẽ giúp ngăn chặn xu hướng, nhất là ở Mỹ, muốn tạo cho vũ khí hạt nhân vai trò lớn hơn trong cả chiến lược quân sự lẫn đối thoại an ninh quốc gia.

TƯỜNG LINH