Hãy bước đi nhẹ nhàng trên hành tinh

Biểu tượng của sự thay đổi 

Giải Royal Gold Medal được trao cho một người (hoặc một nhóm người) có “ảnh hưởng đáng kể đến sự phát triển kiến trúc”. Đích thân Nhà vua Anh phê duyệt và năm nay lần đầu tiên, giải thưởng được ký bởi Vua Charles III. 

Theo RIBA, bà Lari được ví như “biểu tượng của sự thay đổi” ở Pakistan. Bà được cộng đồng quốc tế công nhận vì làm công việc có ý thức xã hội, tạo ra nhiều ngôi nhà thân thiện với môi trường, dễ tiếp cận cho những người bị thiệt thòi của đất nước. Trong lời giới thiệu về nữ chủ nhân giải Royal Gold Medal năm nay, RIBA nhấn mạnh: “Trong 23 năm qua, bà Lari và Quỹ Di sản của Pakistan đã có nhiều dự án sáng tạo, góp phần giảm thiệt hại về người và tài sản cho người dân Pakistan trong các thảm họa thiên nhiên như động đất, lũ lụt hay xung đột”.

Túp lều “chanwara” - một trong những dự án thân thiện với môi trường do kiến trúc sư Yasmeen Lari thiết kế. Ảnh: AFP

“Tôi ngạc nhiên và rất hạnh phúc! Tôi chưa bao giờ nghĩ rằng khi tập trung vào những người bị thiệt thòi nhất, mạo hiểm đi theo con đường chưa được khám phá, tôi vẫn nhận được nhiều danh hiệu cao quý nhất trong nghề kiến trúc”, nữ kiến trúc sư 82 tuổi xúc động nói. Bà Lari cho rằng, có vô số cơ hội để thực hiện các nguyên tắc của nền kinh tế tuần hoàn, thiết kế chuyển đổi, chủ nghĩa đô thị sinh thái để đạt được khả năng phục hồi khí hậu, tính bền vững và công bằng sinh thái trên thế giới. “Việc tôi nhận giải lần này là sự phản ánh ý thức mới nổi, đặc biệt là trong giới chuyên gia trẻ-những người mong muốn thiết lập một trật tự thế giới mới trước các thách thức do sự chênh lệch giàu nghèo gia tăng, tình trạng vô gia cư và biến đổi khí hậu”, bà Lari nói với phóng viên CNN.

Với phần thưởng này, Lari trở thành phụ nữ đầu tiên được trao giải Royal Gold Medal. Trước đó, năm 2020, bà Lari được trao giải thưởng Jane Drew nhờ nâng cao vị thế của phụ nữ trong lĩnh vực kiến trúc và là phụ nữ thứ 6 giành được giải thưởng này sau Ray Eames, Patricia Hopkins, Sheila O’Donnell, Zaha Hadid, Shelley McNamara và Yvonne Farrell.

Sinh ra ở Pakistan vào năm 1941, Lari học tại Đại học Oxford Brookes ở Anh trước khi trở lại Pakistan vào năm 1964, nơi bà đã vượt qua “những thách thức đáng kể” để thành lập Lari Associates-Công ty kiến trúc của riêng bà. Lari Associates là đơn vị thiết kế các tòa nhà cho chính phủ, doanh nghiệp và một số tổ chức tài chính lớn như Trung tâm Tài chính và thương mại hay trụ sở Tập đoàn Dầu khí quốc gia Pakistan ở thành phố Karachi. 

Tuy nhiên, bà Lari ngày càng cảm thấy có lỗi về số lượng lớn bê tông và thép được sử dụng cho các công trình xây dựng. Bà quyết định “chuộc lỗi” và làm việc với phương châm: “Không carbon, không rác thải, không nhà tài trợ và vì không đói nghèo”. Năm 1980, Lari đồng sáng lập Quỹ Di sản của Pakistan có trụ sở tại Karachi cùng với chồng, ông Suhail Zaheer Lari, đồng thời đi tiên phong trong việc thiết kế nhà ở và nơi trú ẩn bền vững tự xây dựng. 

Theo AFP, bà Lari là người ủng hộ việc sử dụng các vật liệu truyền thống như bùn, vôi hay tre. Bà cho rằng, việc sử dụng “những kiến thức và kỹ thuật cổ xưa” có thể giảm lượng khí thải carbon trong các công trình. “Mục tiêu của tôi là xây dựng những căn nhà với giá thành phải chăng nhưng đồng thời không thải ra khí carbon. Tôi phải tìm ra giải pháp, hoặc tìm cách trao quyền cho mọi người để họ có thể tự lo cho mình, thay vì chờ đợi sự giúp đỡ từ bên ngoài”, bà Lari nói.

Những dự án vì cộng đồng

Kể từ khi nghỉ hưu năm 2000, bà Lari tập trung vào công việc nhân đạo. Trong một cuộc phỏng vấn với báo The Guardian năm 2020, bà Lari từng nói rằng: “Có thiết kế đẹp không chỉ là quyền của giới thượng lưu”. Chính vì vậy, các công trình mà nữ kỹ sư thiết kế được xây dựng dựa trên cam kết tái chế vật liệu. “Kiến trúc không chỉ là gạch và vữa. Đó là về cách bạn có thể giúp xây dựng cộng đồng”, bà Lari nói.

Theo CNN, là một quốc gia đông dân thứ 5 trên thế giới và đói nghèo, Pakistan cũng là một quốc gia dễ bị tổn thương nhất trước các hiện tượng thời tiết cực đoan do sự nóng lên toàn cầu gây ra. Hàng triệu ngôi nhà đã bị phá hủy trong các thảm họa thiên nhiên liên tiếp những năm gần đây, từ trận động đất năm 2005 đến lũ lụt năm 2010. 

Kiến trúc sư Yasmeen Lari. Ảnh: AFP

Mùa hè năm 2022, một phần ba lãnh thổ của Pakistan chìm trong nước do hậu quả của một đợt mưa bất thường và lũ lụt tàn phá, đó là điều mà Thủ tướng nước này-ông Shehbaz Sharif gọi là “tồi tệ nhất trong lịch sử đất nước”. Theo The Guardian, thảm họa đã ảnh hưởng đến 33 triệu người, phá hủy 1,6 triệu ngôi nhà và thiệt hại ước tính khoảng 10 tỷ USD. Trong trận lũ lụt trên, hàng nghìn người đã thiệt mạng, trong đó có 458 trẻ em và 12.000 người bị thương. Nhiều người dân được đưa vào bệnh viện vì các vấn đề do mất vệ sinh, nhiễm độc và sốt rét.

Trong thảm họa thiên nhiên đó, những ngôi nhà “thí điểm” bằng tre mà bà Lari phát triển đã cứu nhiều gia đình ở các vùng nông thôn nghèo khó. Cấu trúc nâng cao của những ngôi nhà này cho phép nước chảy ào ạt xuống dưới sàn nhờ nhiều cây tre neo sâu trong lòng đất chống lại áp lực. Theo bà Lari, tre là vật liệu có sẵn tại địa phương nên chi phí dựng một ngôi nhà khá rẻ, chỉ mất khoảng 108USD. Chỉ trong vài giờ, các ngôi nhà bằng tre có thể được dựng lên bởi một nhóm 6-7 người.

Một thiết kế khác của bà Lari được giới chuyên gia đánh giá cao là túp lều hình trụ, được người dân tỉnh Sindh, phía Nam Pakistan gọi là “chanwara”. Đây là phiên bản nâng cấp của nhà một mái truyền thống nằm rải rác ở tỉnh này. Những ngôi nhà “chanwara” được xây dựng bằng vật liệu sẵn có tại địa phương như vôi, đất sét, tre và tranh. Với sự hướng dẫn của chuyên gia, các gia đình có thể tự lắp ráp nhà với chi phí 170USD và dễ dàng di chuyển. 

Ý tưởng thiết kế “chanwara” xuất hiện trong lần bà Lari tham gia dự án xây dựng nhà ở xã hội ở bang Lahore, phía Đông Pakistan vào những năm 70 của thế kỷ 20. Khi đó, một phụ nữ đã hỏi bà: “Những con gà mái sống ở đâu?”. “Câu hỏi đó khắc sâu trong ký ức của tôi. Nhu cầu của phụ nữ thực sự là mối quan tâm của tôi khi thiết kế các dự án”, bà Lari nói.

Ngày nay, trọng tâm của kiến trúc sư Lari không còn là chuồng gà mà là cách bố trí của những chiếc bếp lò truyền thống, được đặt cao và trang bị ống khói để thoát khói. “Trước đây, bếp đặt trên sàn nhà rất mất vệ sinh. Trẻ nhỏ đốt lửa, chó hoang liếm chảo và vi trùng lây lan”, bà Lari giải thích. Bà nhấn mạnh: “Nhìn thấy phụ nữ trở nên độc lập và có phương tiện để làm mọi việc khiến tôi rất vui”. Tính đến nay, công ty Lari Associates đã tạo ra 50.000 ngôi nhà tự xây bền vững và hơn 80.000 bếp nấu ăn sinh thái.

Theo CNN, kiến trúc hiện đại dựa trên yêu cầu xây dựng một tương lai tốt đẹp hơn. Con người đang sống với những tác động của hiện tượng thời tiết khắc nghiệt, sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch và sự hủy diệt trên quy mô hành tinh. Ngành kiến trúc đang được thử thách để trở nên có trách nhiệm và không từ bỏ hoạt động hướng tới công bằng sinh thái. Vì thế, quan điểm của bà Lari về kiến trúc cho tương lai là: “Chúng ta phải bước đi nhẹ nhàng trên hành tinh này”. 

Ngoài những dự án kể trên, có thể kể đến một số dự án nổi bật khác như Trung tâm cộng đồng nhà bằng tre khổng lồ ở Makli, dự án tạo ra gạch đất nung cho một con phố ở trung tâm lịch sử của Karachi. Tại Triển lãm Islamic Arts tổ chức ở Saudi Arabia gần đây, bà Lari đã giới thiệu mô hình dự án 3 nhà thờ Hồi giáo dựng bằng tre. “Sứ mệnh của bà Lari trong sự nghiệp thứ hai của mình là trao quyền cho người dân Pakistan thông qua kiến trúc, thu hút người dùng vào thiết kế và sản xuất. Bà ấy đã cho chúng tôi thấy kiến trúc thay đổi cuộc sống tốt đẹp hơn như thế nào... Bà Lari đã phản ứng một cách sáng tạo và giàu trí tưởng tượng khi tạo ra các dự án có giá cả phải chăng nhằm giải quyết nhu cầu thực tế và thường là cấp bách về chỗ ở cũng như các dịch vụ cơ bản của người dân”, Chủ tịch RIBA Simon Allford nhận xét.

HOÀNG ĐAN