Phần lớn các bài báo đều cho rằng, Hải Vân Quan xuất hiện vào thời Nguyễn, cụ thể là năm 1826, khi vua Minh Mạng cho xây dựng địa điểm này làm công trình phòng thủ, kiểm soát việc đi lại giữa Thuận Hóa (Huế) và Quảng Nam. Tuy nhiên, thực tế, từ năm 1307, Hải Vân đã có tên trên bản đồ Đại Việt. Nhà Trần đã xây dựng tại nơi đây một công trình phòng thủ quy mô hạn chế trên con đường thiên lý Bắc-Nam. Đến năm 1407, vua Lê Thánh Tông vi hành qua đây đã đề tặng câu “Thiên hạ đệ nhất hùng quan”.
    |
 |
| Cổng vào “Thiên hạ đệ nhất hùng quan”. |
Trải qua hơn 4 thế kỷ, từ năm 1826, cái tên Hải Vân mới được rộng rãi biết đến với công trình phòng thủ bề thế do vua Minh Mạng cho xây dựng. Tên “Hải Vân Quan” được nhà vua cho khắc lên cổng đá đỉnh đèo. Sách “Đại Nam thực lục chính biên”, viết: “Phía trước, phía sau đều đặt một cửa quan. Ngạch trước viết 3 chữ “Hải Vân Quan”, ngạch sau viết 6 chữ “Thiên hạ đệ nhất hùng quan”. Cửa trước cao và dài đều 15 thước, ngang 17 thước 5 tấc; cửa sau cao 15 thước, dài 11 thước, ngang 18 thước 1 tấc; cửa tò vò đều cao 10 thước 8 tấc, ngang 8 thước 1 tấc. Phía tả hữu cửa quan, xếp đá làm tường, trước sau tiếp nhau”. Ai muốn vượt qua ải Hải Vân đều phải qua hai lần cửa xây bằng gạch vồ theo lối vòm cuốn, giống cửa ở kinh thành Huế, nhưng không có vọng lâu, bên trên cửa là sân thượng dùng để quan sát bốn phía, có xây bậc thang lên xuống.
|
 |
Các hạng mục thuộc Hải Vân Quan được trùng tu theo nguyên bản.
|
Với Hải Vân Quan, vua Minh Mạng đã thể hiện tầm nhìn chiến lược. Công trình phòng thủ trên đỉnh đèo Hải Vân kiểm soát hoàn toàn con đường thiên lý Bắc-Nam, bảo vệ kinh thành Huế từ phía Nam. Vua Minh Mạng đã cử 4 đội Hữu sai và 2 đội Ứng sai, cùng súng ống đạn dược và thiết bị quan trắc trang bị tại đây để kịp thời phi báo khi có động ở phía Đàng Trong hay từ phía biển khơi. Lịch sử nhiều thời ghi nhận, Hải Vân Quan đã phát huy hữu hiệu tác dụng của những con mắt thần trông đất, giữ nước.
Thời thực dân Pháp và đế quốc Mỹ chiếm đóng, Hải Vân Quan bị tàn phá nặng nề. Phần lớn các công trình bị phá dỡ, nhiều đoạn tường thành bị san ủi, cửa ra vào “Thiên hạ đệ nhất hùng quan” bị xây bít lại bằng gạch hiện đại và bị đất cát bồi lấp dày gần 2m... Bên cạnh đó, xung quanh Hải Vân Quan, quân đội thực dân Pháp, đế quốc Mỹ đã xây thêm 5 lô cốt tại các vị trí xung yếu.
|
 |
| Quốc lộ 1A nhìn từ Hải Vân Quan. |
Năm 2017, Hải Vân Quan được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích quốc gia. Đến năm 2021, dự án tôn tạo, trùng tu di tích này được Thừa Thiên Huế và Đà Nẵng cùng phối hợp triển khai thực hiện với diện tích khoảng 6.500m2 và tổng mức đầu tư hơn 42 tỷ đồng.
Đến hôm nay, Hải Vân Quan đã cơ bản được trả lại diện mạo gần như trước. Tham quan Hải Vân Quan, du khách có cơ hội tìm hiểu một phần lịch sử của dân tộc với kiến trúc thời Nguyễn đặc trưng. Từ Hải Vân Quan nhìn xuống, một bên là biển Lăng Cô (Huế), một bên là vịnh Đà Nẵng, phía sau là núi rừng trùng điệp. Khí hậu nơi đây quanh năm mát mẻ, nhiều mây và sương, đặc biệt đẹp lúc bình minh hoặc hoàng hôn.
Hải Vân Quan-“Thiên hạ đệ nhất hùng quan” trấn thủ con đường thiên lý năm xưa, nay trở thành một điểm đến thi vị trên đỉnh đèo “mây trên sóng”-Hải Vân.
Bài và ảnh: ĐỨC MINH