Trong những năm đầu kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược (1947-1952), tôi học phổ thông, sau đó học trường sư phạm. Thời gian này, tôi và các bạn học “chưa” có khái niệm về SGK bởi chưa một lần cầm trên tay một xuất bản phẩm nào đó được gọi là SGK. Đến khi trở thành giáo viên, từ năm 1953 đến năm 1955, tại trường mà tôi dạy học cũng không có SGK chỉ có chương trình giảng dạy, căn cứ vào đó, chúng tôi soạn bài và lên lớp.
Nghĩ lại những ngày đi học và dạy học không có SGK, tôi ngộ ra rằng, sở dĩ giáo viên thuở đó vẫn dạy tốt là nhờ hai điều kiện: Một là, giáo viên được đào tạo tốt, nhờ đó nắm vững kiến thức được nhà trường sư phạm truyền đạt. Hai là, để bài giảng có nội dung sâu sắc, hấp dẫn, giáo viên phải chịu khó tìm kiếm những tài liệu tham khảo. Chính cách làm này, bản thân giáo viên đã tự nâng cao được tay nghề.
Cuối năm 1956, khi triển khai cuộc cải cách giáo dục lần thứ hai, chúng tôi bắt đầu có SGK trong tay. Công việc soạn bài, xây dựng giáo án rất thuận lợi. SGK cung cấp cho giáo viên những kiến thức nền tảng, nhờ đó giáo viên dễ dàng triển khai các kiến thức trong sách. Với điều kiện như vậy, một bài giảng hay, có sức lôi cuốn sự chú ý của học sinh và tạo nên hứng thú học tập cho các em phần lớn phụ thuộc vào vốn kiến thức sâu rộng của người thầy. Không có tư liệu để tham khảo, những giáo viên phụ thuộc hoàn toàn vào kiến thức gói gọn trong SGK thường có bài giảng khô cứng hơn.
Năm 1979, nước ta thực hiện cuộc cải cách giáo dục lần thứ ba và tôi có vinh dự tham gia tổ chức viết SGK trong đợt cải cách này. Thời điểm đó, tôi là một trong những thư ký của Ủy ban Cải cách giáo dục, lại là thành viên lãnh đạo viện khoa học giáo dục-nơi được giao nhiệm vụ biên soạn SGK. Dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Bộ trưởng Bộ Giáo dục (nay là Bộ GD-ĐT) Nguyễn Thị Bình, hoạt động của các ban biên tập SGK mới làm việc không kể ngày đêm, đầy trách nhiệm. SGK được in ấn và phát hành xuống tới cơ sở. Học sinh dùng SGK miễn phí. Dư luận xã hội đánh giá tốt về bộ SGK ngày ấy.
Từ đó đến nay đã mấy chục năm trôi qua, song tôi vẫn thấy, xây dựng được một bộ SGK do Bộ GD-ĐT quản lý là cần thiết. Việc triển khai bộ SGK chính thống ấy sẽ rất thuận lợi cho cả nhà quản lý đến người học và phụ huynh có nhu cầu mua sách cho học sinh. Theo tôi, một bộ SGK tốt là đủ, sẽ không cần phải in ấn, xuất bản quá nhiều sách tham khảo đi kèm, tránh lãng phí, bởi bản thân SGK đã mang trong nó ý nghĩa là sách tham khảo khi triển khai chương trình dạy học. Còn tài liệu tham khảo để soạn bài hiện nay là vô cùng nhiều. Trong các tủ sách của thư viện, có biết bao tài liệu có thể dùng để bổ sung, hoàn thiện những kiến thức đã có trong SGK. Ngoài ra, trên internet, tài liệu cũng rất phong phú để người dạy và người học có thể tham khảo.
Thực tế triển khai thực hiện một chương trình, nhiều bộ SGK thời gian qua cho thấy bên cạnh một số ưu điểm thì cũng nảy sinh không ít bất cập. Cộng với việc in ấn tràn lan sách tham khảo để bán kèm các bộ SGK đó sẽ gây lãng phí lớn về giấy in. Nhiều bộ SGK cũng tạo ra sự rối ren trong chỉ đạo sử dụng ở từng địa phương. Các cơ sở in ấn, phát hành SGK diễn ra cuộc cạnh tranh khốc liệt về thị phần SGK. Cơ sở làm SGK có nguồn vốn đã lũng đoạn thị trường SGK, hơn nữa, họ cũng khiến bộ chủ quản ở vào thế bị động trong việc chỉ đạo sử dụng SGK ở từng địa phương...
Ngày 25-12-2023, Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị số 32/CT-TTg về việc tiếp tục đẩy mạnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông, trong đó yêu cầu Bộ GD-ĐT nghiên cứu, đề xuất phương án tổ chức biên soạn một bộ SGK thống nhất trong cả nước nhằm khắc phục tình trạng chênh lệch, thiếu thống nhất trong dạy và học giữa các địa phương, bảo đảm cho học sinh được học bằng những tài liệu học tập có chất lượng như nhau. Mới đây, ngày 22-8-2025, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 71-NQ/TW về đột phá phát triển GD-ĐT. Theo nghị quyết, mục tiêu đến năm 2035, hệ thống GD-ĐT nước ta tiếp tục được hiện đại hóa, có bước tiến mạnh, vững chắc về tiếp cận, công bằng và chất lượng. Một trong những nhiệm vụ và giải pháp cần thực hiện là rà soát, đánh giá việc triển khai thực hiện chương trình giáo dục phổ thông; bảo đảm cung cấp một bộ SGK thống nhất toàn quốc, phấn đấu tới năm 2030 cung cấp miễn phí SGK cho tất cả học sinh.
Nghị quyết số 71-NQ/TW ra đời đúng dịp kỷ niệm 80 năm Quốc khánh nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, 80 năm truyền thống ngành giáo dục Việt Nam và chào mừng năm học mới 2025-2026 thể hiện sự quan tâm của Đảng, Nhà nước đối với sự nghiệp giáo dục nước nhà, cùng với khoa học, công nghệ là quốc sách hàng đầu.
Hy vọng trong thời gian tới, ngành GD-ĐT sẽ có những bước đột phá để vững bước tiến vào kỷ nguyên phát triển mới của dân tộc. Trước mắt là sẽ triển khai thực hiện thống nhất một bộ SGK chung cả nước và hướng tới miễn phí sử dụng SGK cho học sinh, góp phần tạo nên một nền giáo dục “không mất tiền” như Chủ tịch Hồ Chí Minh mong đợi từ những ngày đầu thành lập Chính phủ Cách mạng lâm thời nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa. Tiếp theo là các loại SGK điện tử, SGK thông minh tích hợp tri thức hiện đại nhờ công nghệ cốt lõi như trí tuệ nhân tạo, internet vạn vật, dữ liệu lớn, chuỗi khối, điện toán đám mây... cũng sẽ xuất hiện phổ biến cùng những mô hình nhà trường thông minh, nhà trường số, nhà trường hạnh phúc... Phấn đấu đến năm 2045, Việt Nam có hệ thống giáo dục quốc dân hiện đại, công bằng và chất lượng, đứng vào nhóm 20 quốc gia hàng đầu thế giới. Mọi người dân có cơ hội học tập suốt đời, nâng cao trình độ, kỹ năng và phát triển tối đa tiềm năng cá nhân.
GS, TS PHẠM TẤT DONG