Phản ánh lịch sử
Qua các bài viết trong cuốn sách, các tác giả đã đóng góp thêm tư liệu và nhận định về giá trị mang tầm nhân loại của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Đó là các giá trị: Phản ánh lịch sử, văn hóa và cố kết cộng đồng.
Dễ nhận thấy đầu tiên của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là giá trị phản ánh lịch sử. Nói đến một tín ngưỡng là nói đến niềm tin tưởng vào một nhân vật phụng thờ, được người dân đẩy vào cõi thiêng vừa huyền ảo vừa kỳ bí, nhưng lại là nhân vật lịch sử. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là kết quả của quá trình lịch sử hóa và huyền thoại hóa đan xen một cách hài hòa.
Trên vùng đất Phú Thọ, người Việt cổ đã trải qua nhiều nền văn hóa khác nhau mà các nhà khoa học đã hoàn toàn có thể khẳng định rằng Phú Thọ là vùng đất liên quan đến nhà nước Văn Lang cổ đại, là trung tâm khởi phát của người Việt cổ. Chính nền tảng lịch sử ấy đã khởi hình lịch sử cho một thời đại Hùng Vương trong tâm thức dân gian và được truyền nhau từ đời này sang đời khác. Phú Thọ là địa phương có kho tàng văn hóa dân gian về thời Hùng Vương phong phú nhất với dày đặc những truyền thuyết, cổ tích, thần tích về 18 đời Vua Hùng. Ngay cả hội hè ở vùng này cũng là những cuộc tế lễ, những diễn xướng dân gian xung quanh các sự tích liên quan đến chủ đề dựng nước. Ở đây còn có nhiều hình thức hát múa, lễ thức, phong tục gắn với cuộc sống xa xưa nhất, như: Múa tùng dí, rước tiếng hú, tế nõ nường, rước ông Khiu, bà Khiu, tiệc trâu, tiệc bánh giầy...
Thông qua tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, có thể thấy lịch sử thời dựng nước của người Việt. Trong tâm thức dân gian, Hùng Vương gắn liền với nhà nước Văn Lang cổ đại. Phải có tiền đề lịch sử ấy, tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương mới có thể hình thành và phát triển. Bởi lẽ, thực chất của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là sự tưởng niệm lịch sử của các thế hệ sau với công lao của tổ tiên.
Giá trị văn hóa
Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là kết quả của quá trình biến đổi, lắng đọng các lớp phù sa văn hóa-tín ngưỡng khác nhau, để trên lát cắt đương đại, tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là tín ngưỡng thờ cúng thủy tổ của dân tộc-quốc gia, không phải chỉ của người Việt nơi châu thổ Bắc Bộ, mà cả ở Trung Bộ, Nam Bộ và cộng đồng người Việt ở nước ngoài.
Bởi hình thành nơi vùng đất trung du, lớp văn hóa-tín ngưỡng dễ thấy được trong tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở tầng văn hóa sâu nhất là tín ngưỡng thờ thần Núi. Hiện ở Phú Thọ có khoảng hơn 100 di tích, thần tích, Hùng Vương được mang các mỹ tự: Đột Ngột Cao Sơn thánh vương, Ất Sơn thánh vương, Viễn Sơn thánh vương. Bản thân bài vị ở đền Thượng trên núi Nghĩa Lĩnh cũng thờ Hùng Vương dưới các mỹ tự này. Khởi thủy là tín ngưỡng thờ thần Núi, các lớp văn hóa-tín ngưỡng như phù sa được bồi đắp trở thành tín ngưỡng thờ vị thủy tổ, vị thánh vương gắn với nhà nước Văn Lang cổ đại. Gắn bó với cộng đồng cư dân nông nghiệp ở làng xã, tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương về sau đã hội nhập với tín ngưỡng thờ Thần Nông. Trong đời sống sinh hoạt văn hóa cộng đồng, cư dân quanh vùng Nghĩa Lĩnh đã sáng tạo ra các lễ hội khác nhau, trong đó, vị thần chủ được dân chúng tôn vinh như con cháu Thần Nông và muôn đời được thờ phụng chính là Hùng Vương. Vì thế, có thể khẳng định tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là những sáng tạo văn hóa của nhiều thế hệ qua trường kỳ lịch sử, trong đó, có những sáng tạo văn hóa mang tầm kiệt tác của nhân loại:
Trước hết đó là sự sáng tạo một hệ thống huyền thoại về ông Tổ của một cộng đồng, một tộc người-quốc gia. Hệ thống huyền thoại về Hùng Vương vừa phong phú về trữ lượng tác phẩm vừa đa dạng về không gian lưu hành vừa sâu sắc về giá trị. Quá trình huyền thoại hóa là cơ sở tạo ra một kho tàng văn hóa dân gian nói chung, huyền thoại nói riêng ở Phú Thọ với đủ các loại hình, thể loại đa dạng từ truyền thuyết đến nghi lễ, từ nghệ thuật trình diễn đến nghệ thuật ẩm thực... Quá trình lịch sử hóa khiến kho tàng văn hóa dân gian này mang sắc màu lung linh, mờ ảo của lịch sử. Cả hai quá trình này tương tác lẫn nhau làm cho nhân vật phụng thờ của tín ngưỡng ngày càng thêm tính thiêng. Cùng với đó là hệ thống truyền thuyết về Hùng Vương, vợ con, tướng lĩnh của các vị Hùng Vương gắn bó với những làng quê ở các di tích như đình, đền, miếu, lại gắn bó với lễ hội ở các làng quê từ trò diễn đến trò chơi trong lễ hội. Sự nhất quán từ truyền thuyết đến di tích và lễ hội là đường dây của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Sáng tạo văn hóa ấy là của dân gian ngàn đời, với giá trị văn hóa vô cùng sâu sắc.
Mặt khác, sáng tạo một biểu tượng văn hóa-lịch sử cho sự cố kết cộng đồng là một sáng tạo văn hóa đặc sắc và độc đáo của người dân Việt. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là một sáng tạo văn hóa của người Việt qua trường kỳ lịch sử, sáng tạo này mang tầm kiệt tác của nhân loại. Đó là một kho tàng văn hóa dân gian từ truyền thuyết đến lễ hội, từ ẩm thực đến nghi lễ liên quan đến Hùng Vương được dân gian sáng tạo và lưu truyền; hệ thống đình, đền, miếu được xây dựng để thờ cúng Hùng Vương, từ Bắc vào Nam khoảng 1.500 nơi thờ cúng Hùng Vương, vợ con, tướng lĩnh của Hùng Vương. Không phải nhân vật nào của tín ngưỡng dân gian cũng có một kho tàng DSVH, cả vật thể lẫn phi vật thể gắn liền và được thờ cúng ở mọi nơi như thế.
Giá trị cố kết cộng đồng
Nét đặc biệt của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương đó là sản phẩm của cộng đồng, tồn tại trong cộng đồng. Mỗi làng quê ở tỉnh Phú Thọ thờ cúng Hùng Vương, đều coi Hùng Vương là vị thánh của làng, vừa gần gũi vừa thiêng liêng; là sợi dây thiêng liêng gắn kết mọi thành viên của làng, chứng kiến sự thay đổi của dân làng, giúp dân làng vượt qua khó khăn. Từ làng đến nước, Hùng Vương trở thành thánh Tổ, gắn bó với thịnh, suy của đất nước.
Ở phương diện xã hội, giá trị của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là sự thể hiện tính cố kết cộng đồng, truyền thống đoàn kết dân tộc. Bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong gia tộc, như một lẽ tự nhiên, người Việt thờ cúng Hùng Vương như một vị thủy tổ của dân tộc. Trong tâm thức dân gian, trong quan niệm của các vương triều quân chủ, Hùng Vương là vị thánh tổ, thánh vương có công lao khởi dựng nhà nước Văn Lang cổ đại. Trong tâm thức người dân Việt, tưởng niệm lịch sử là nét tâm lý chủ đạo, vì vậy, hành động về thắp hương ở Đền Hùng là một dịp để tri ân công lao của tổ tiên. Lễ hội Đền Hùng bao giờ cũng được tổ chức một cách thành kính và trọng thể. Ngoài đền thờ ở Phú Thọ, đền thờ Hùng Vương ở các địa phương vào dịp Giỗ Tổ Hùng Vương (ngày 10-3 âm lịch) hằng năm cũng rất đông khách thập phương đến lễ...
Ở Việt Nam, không phải tín ngưỡng nào cũng có giá trị cố kết cộng đồng như tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Đây là giá trị đặc biệt của tín ngưỡng này, một sáng tạo văn hóa tuyệt vời, mang tầm vóc nhân loại của biết bao nhiêu thế hệ.
HOÀNG DƯƠNG
Theo “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ-di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại” (GS, TS Nguyễn Chí Bền chủ biên), Nhà xuất bản Thế giới, Hà Nội - 2022