Thậm chí, chúng ta có thể nghĩ rằng, kinh nghiệm chính là nguyên nhân của sự thất bại trong sáng tạo nghệ thuật. Và như thế, có thể nói đến một cơ chế “từ chối kinh nghiệm” trong sáng tạo văn học, nghệ thuật?

Kinh nghiệm được hiểu như là nhận thức của cá nhân khi trực tiếp tham gia, trải qua một sự việc nào đó. Do vậy, kinh nghiệm mang tính chủ quan. Bản thân những kinh nghiệm có được cũng là kết quả của sự tham dự trực tiếp nên nó không phải là cái đầu tiên, cái xuất phát điểm của hành động. Thực tiễn là điều quan trọng đối với cả cuộc sống và văn chương nghệ thuật. Thực tiễn là cơ sở của kinh nghiệm, đồng thời nó chất vấn kinh nghiệm-kiểm nghiệm. Chúng ta thường bắt gặp những chia sẻ của các thế hệ đi trước như là kinh nghiệm đối với thế hệ đi sau. Điều đó thật đáng quý với ý nghĩa như chúng ta vừa nêu ra là rút ngắn quá trình nhận thức. Tuy nhiên, chúng ta vẫn phải hiểu rằng, sáng tạo là làm ra cái mới. Do đó, kinh nghiệm trong tư cách là nhận thức cũ gắn liền với cá nhân nên ẩn chứa nhiều sai biệt, vô hình trung trở lại ngăn cản hoặc trì níu tư duy sáng tạo. Chẳng hạn, kinh nghiệm của Kazuo Ishiguro (Giải Nobel Văn học 2017) là lập ghi chú trước cho các vấn đề trong tác phẩm, viết thử hay liên tục sửa chữa… Có lẽ đây cũng là cách làm của nhiều nhà văn. Nhưng, thành công như Kazuo lại không nhiều hoặc chỉ một mình Kazuo. 

Các nhà văn, nhất là nhà văn lão thành, thường đúc rút kinh nghiệm cho mình, và thường chia sẻ khi được hỏi tới những kinh nghiệm ấy. Điều đó có cần cho những người viết trẻ không? Dĩ nhiên là rất cần. Thế hệ đi sau sẽ cần những tri thức đó để hình dung vấn đề. Nhưng, thất bại nằm ngay ở chỗ nếu người đi sau thực hành đúng như kinh nghiệm của người đi trước. Bởi, kinh nghiệm thực tế rất quan trọng đối với sáng tạo nghệ thuật, nhưng tưởng tượng và hư cấu cũng vô cùng quan trọng, thậm chí đó là nguyên lý căn bản của sáng tạo. Dĩ nhiên, không có sự tưởng tượng nào xuất phát từ chỗ không có gì. Nhà văn dù là hư cấu nhất, với khả năng tưởng tượng cao nhất cũng không thể rời xa thực tiễn; nhưng kinh nghiệm của người này rõ ràng không trao truyền hay áp dụng được cho người khác. Bản thân chúng ta phải tham dự và tìm kiếm kinh nghiệm của riêng mình. Kinh nghiệm đó đúng với cá nhân tôi và có thể không đúng hoặc sai với người khác. Khi Tô Hoài viết cuốn "Sổ tay viết văn", ông trình bày những kinh nghiệm của riêng ông, điều đó là bài học cho thế hệ đi sau, nhưng không chắc chắn nó sẽ đem lại cho họ thành công như Tô Hoài. Cũng như thế, Nguyễn Công Hoan với "Đời viết văn của tôi" cũng chỉ là những ký ức về văn chương trong trải nghiệm cá thể của ông.

Trong sáng tạo nghệ thuật, kinh nghiệm không phải là một thứ cẩm nang hay bí quyết. Sáng tạo cần hơn đến sự dấn thân vào những vùng đất mới, với những trải nghiệm mới. Nghệ thuật nảy sinh trên nền của những kinh nghiệm mới đó. Xét theo ý nghĩa này, việc sáng tác theo kinh nghiệm trở thành nguyên nhân của sự thất bại, nguyên nhân của những sự kéo dài hay nhàm chán, cũ kỹ. Thơ mới (1932-1945) là một cú vượt thoát kinh nghiệm sáng tác trung đại ngoạn mục, tạo nên “Một thời đại trong thi ca”. Câu chuyện của sáng tạo, như thế vẫn luôn là câu chuyện của quá trình từ chối kinh nghiệm. Từ chối kinh nghiệm ở đây không phải là không biết, mà biết để tránh, biết để không đi lại vết xe của người đi trước. Ngay cả sự thành công cũng đã là giới hạn. Bởi lẽ, chúng ta sẽ không thể thành công nếu thực hiện đúng như sự thành công của người khác. Sáng tạo là làm ra cái mới trong những hình dung đầy đủ về giới hạn của kinh nghiệm. 

TS NGUYỄN THANH TÂM (Viện Văn học Việt Nam)