QĐND - Trong xu thế hội nhập của thời đại toàn cầu hóa, gần đây trong lĩnh vực lý luận-phê bình văn học xuất hiện những ý kiến cho rằng phê bình Mác-xít là một phương pháp phê bình giáo điều, xơ cứng, áp đặt chủ quan và đã hết sức lạc hậu. Đó là những quan điểm hết sức lệch lạc, nhằm phủ định những thành tựu khoa học của một phương pháp phê bình tiến bộ, đã góp phần đáng kể vào tiến trình phát triển văn học của nhân loại nói chung cũng như của nước ta nói riêng.

Phương pháp phê bình Mác-xít được xây dựng trên cơ sở chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Trong hệ thống triết học của chủ nghĩa Mác, phương pháp này tìm mối quan hệ giữa tác phẩm và nhà văn, giữa nhà văn và thời đại; đặc biệt nó quan tâm đến thái độ của nhà văn đối với cuộc đấu tranh tư tưởng trên lĩnh vực ý thức hệ, đấu tranh giải phóng giai cấp và giải phóng dân tộc. Phương pháp phê bình Mác-xít nhấn mạnh đến mối quan hệ giữa nhà văn và xã hội, văn học và thời đại và bác bỏ mọi luận điểm của chủ nghĩa duy tâm chủ quan, chủ nghĩa hình thức, sự cực đoan của chủ nghĩa nghệ thuật vị nghệ thuật; đồng thời cũng chống lại mọi thứ xã hội học dung tục, mọi thứ duy vật máy móc… Chủ nghĩa Mác - Lê-nin đặt con người và hiện tượng trong xã hội, trong giai cấp để khảo sát, giải thích và tìm ra quy luật vận động khách quan của đối tượng tiếp cận. Lý luận phê bình Mác-xít đề cao lý tưởng, trí tuệ, luôn luôn bảo đảm tính khách quan, khoa học, đồng thời cũng rất chú ý đến vai trò của tình cảm. Phép biện chứng và tư duy biện chứng vẫn mãi mãi cần thiết cho hoạt động sáng tạo của nhà văn.

Thực tế hiện nay có một số nhà phê bình vừa thiếu phương pháp luận cơ bản, tiến bộ để định hướng, vừa chưa nhận thức sâu sắc những thuộc tính phê bình Mác-xít trong tình hình mới. Trong việc nghiên cứu có phê phán những khuynh hướng triết học tư sản, tính khoa học được thể hiện ở “kinh nghiệm phủ định”, tức là sự phê phán, phủ định không phải mục đích tự thân mà là phương tiện để đạt mục đích khác căn bản hơn. Lê-nin đã viết trong Bút ký triết học: “Phê phán hệ thống triết học không có nghĩa là quăng nó đi, mà là phát triển nó, không thay nó bằng cái đối lập khác, một chiều, mà đưa nó vào một cái gì đó cao hơn”.

Nền lý luận, phê bình văn nghệ ở một số nước thuộc phương Tây, hoặc châu Âu đã phát triển trước ta hàng mấy trăm năm. Tuy văn chương của ta đã có từ hàng nghìn năm, nhưng phê bình, nghiên cứu văn học thì hầu như chỉ mới hình thành rõ nét từ đầu thế kỷ 20. Ông cha ta nghìn xưa đã có tư duy lý luận, nhưng còn rất non nớt, rời rạc, hầu hết là phỏng theo tư duy lý luận Trung Hoa. Phải đến khi giao lưu với phương Tây, ta mới bước vào “đường ray” hiện đại. Cuối những năm 30 của thế kỷ 20, nước ta đã có những nhà phê bình Mác-xít dấn thân vào cuộc đấu tranh chống lại trường phái nghệ thuật vị nghệ thuật, như: Hải Triều, Hải Thanh, Hải Khách (Trần Huy Liệu), Đặng Thai Mai v.v.. Tất nhiên, những cuộc đấu tranh nêu trên cũng có những hạn chế lịch sử và trình độ nhất định.

Có thể nói, về cơ bản, nền lý luận-phê bình văn học hiện đại Việt Nam ra đời cùng với phương pháp phê bình văn học Mác-xít du nhập vào Việt Nam và được Việt Nam hóa. Những tác giả đầu tiên của lý luận, phê bình ở ta lại chính là những tác giả Mác-xít, như: Đặng Thai Mai, Hải Triều, Vũ Ngọc Phan, Như Phong, Hà Xuân Trường, Hồng Chương, Hoài Thanh v.v.. Mức độ Mác-xít ở mỗi tác giả có đậm nhạt khác nhau. Riêng Hoài Thanh, ban đầu ông theo phái nghệ thuật vị nghệ thuật, phê bình theo khuynh hướng ấn tượng, sau này ông chuyển sang Mác-xít.

Qua hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, cho đến ngày đất nước được thống nhất và tiến tới công cuộc Đổi Mới, giới lý luận, phê bình đã làm được nhiều việc nhằm bảo vệ đường lối văn nghệ chân chính, nâng cao chất lượng sáng tác văn học và làm phong phú thêm lý luận văn học. Nhiều hiện tượng văn học xuất hiện trước đây được đánh giá lại một cách khoa học, có lý có tình, làm cho không khí học thuật được dân chủ hóa thêm một mức. Nhiều vấn đề lý luận được nhận thức lại, phù hợp với thực tiễn mới. Nhiều vấn đề học thuật lớn được đặt ra và được biện giải: Văn nghệ và việc phản ánh cuộc sống mới, vai trò chủ thể sáng tạo, tự do sáng tác, tự do phê bình, những ý kiến đánh giá giai đoạn văn học trước cách mạng và từ 1945 đến 1975, nhìn nhận lại văn học miền Nam trước năm 1975 v.v.. Những cuộc đấu tranh chống lại văn chương sa vào chủ nghĩa tự nhiên hoặc suy đồi gần đây đã góp phần đẩy lùi khuynh hướng xuyên tạc lịch sử, bôi đen cuộc sống, hạ thấp văn chương…

Lý luận, phê bình văn học hôm nay đã biết kế thừa, nâng cao, bổ sung, hoàn chỉnh… những gì trước đây đã đạt tới và dừng lại. Nó không thể tự thỏa mãn với cái đã có mà đang lật xới những tầng vỉa mới. Nhìn nhận những người thuộc phái nghệ thuật vị nghệ thuật ngày nào, chúng ta có thể thông cảm với những hạn chế trong thời điểm ấy của họ, của trình độ xã hội và của người quản lý. Một số nghệ sĩ tài năng trong số đó về sau đã đi theo cách mạng, trở thành nghệ sĩ của nhân dân, tích cực đóng góp vào nền văn học mới.

Ngày nay, phê bình Mác-xít không còn “dị ứng” với các trường phái khác, như: Ký hiệu học, phân tâm học, văn học so sánh v.v.. Chúng ta vừa phải vận dụng phương pháp phê bình Mác-xít lại vừa phải tiếp thu tinh hoa của những phương pháp khác để làm giàu có thêm cho phê bình Mác-xít. Chúng ta càng ngày càng giải quyết tốt mối quan hệ giữa phương pháp phê bình Mác-xít với các phương pháp tiếp cận văn chương khác. Lý luận, phê bình Mác-xít không còn là một chỉnh thể thụ động, khép kín, mà đến nay nó đang tỏ ra là một hệ thống mở. Nó là mỹ học vận động.

 Hơn lúc nào hết, yêu cầu kết hợp hài hòa, sâu sắc giữa dân tộc và quốc tế, giữa truyền thống và hiện đại… đang được đặt ra một cách khẩn trương, toàn diện. Phê bình Mác-xít ở Việt Nam cần và đã luôn luôn nằm hợp lý trong bối cảnh xã hội đang phát triển cùng với loài người đang bước tới những tầm văn minh cao hơn. Có thể nói rằng, những năm gần đây số lượng tác phẩm phê bình văn học được công bố rất nhiều, các cuộc luận bàn, đối thoại về văn chương cũng rất nhiều. Trình độ lý luận, phê bình của từng tác giả đã được nâng lên. Và nhìn bao quát, trình độ lý luận, phê bình của cả nền văn học Việt Nam cũng được nâng lên rất nhiều.

Nhà phê bình PHẠM ĐÌNH ÂN