Giấy là vật liệu làm thành tờ để viết, in, vẽ trên đó. Theo “Từ điển tiếng Việt”, Viện Ngôn ngữ học, năm 2021, trang 1036, “rách” nghĩa là ở trạng thái không còn nguyên mảnh, có những chỗ bị tách ra mà không phải do đường cắt.
Khi viết, vẽ lên trang giấy, người ta thường chừa phần biên, rìa gọi là “lề”. Trang 709, “lề” là khoảng giấy trắng được chừa ra ở bên trái hoặc bên phải trang giấy viết hoặc in. Tờ giấy dù có bị rách nát nhưng nếu vẫn còn "lề", tức là vẫn còn giữ được hình dáng cơ bản, có thể nhận diện được. Như vậy, ở lớp nghĩa đen, câu tục ngữ muốn đề cập dù tờ giấy có bị rách nát, cũ kỹ thì phần lề vẫn cần phải được giữ gìn nguyên vẹn.
Ở tầng nghĩa sâu hơn, hình ảnh ẩn dụ trong câu tục ngữ "giấy rách" tượng trưng cho sự nghèo khó, thiếu thốn về vật chất, hoặc những hoàn cảnh éo le, khó khăn trong cuộc sống. “Lề” tượng trưng cho những giá trị cốt lõi, chuẩn mực đạo đức, danh dự, lòng tự trọng, phép tắc và nguyên tắc tốt đẹp mà con người cần phải giữ gìn. Thông qua hình ảnh ẩn dụ, câu tục ngữ muốn gửi thông điệp, khuyên răn mọi người, dù hoàn cảnh có túng quẫn, nghèo nàn cũng không được đánh mất lòng tự trọng, không làm những việc trái với đạo đức, pháp luật. Ngay cả khi bị cám dỗ, bị thử thách bởi hoàn cảnh, vẫn phải giữ vững những chuẩn mực, nguyên tắc sống đúng đắn. Cuộc sống có thiếu thốn về của cải, vật chất, nhưng giữ được lòng tự trọng, đạo đức thì vẫn đáng được kính trọng.
Trong xã hội hiện đại ngày nay, câu tục ngữ "Giấy rách phải giữ lấy lề" vẫn giữ nguyên giá trị là lời khuyên sâu sắc về sự kiên cường, tầm quan trọng của phẩm giá và đạo đức. Giá trị của một người không nằm ở tài sản mà ở nhân cách và sự kiên định với những điều tốt đẹp.
VĂN TUẤN