Bằng những từ ngữ mộc mạc, gần gũi, mượn hình ảnh công việc hằng ngày của người thợ mộc, câu thành ngữ ẩn chứa hàm ý sâu xa để nói về đức tính tốt đẹp của con người.

Để hiểu thấu đáo, sâu sắc hơn nội hàm câu thành ngữ, trước tiên chúng ta tìm hiểu ngữ nghĩa thành tố trong câu. Theo quyển “Từ điển tiếng Việt”, Viện Ngôn ngữ học, năm 2021, trang 1164, “thẳng” là theo một hướng nhất định, không một chỗ, một lúc nào chệch về một bên, không cong, không gẫy gập. “Thẳng” còn có nghĩa là không kiêng nể, che giấu, dám nói lên sự thật hoặc nói đúng những điều mình nghĩ. Trang 862, “mực tàu”, mực đen đóng thành thỏi, dùng mài vào nước để viết chữ Hán bằng bút lông hoặc để vẽ. Trang 367, “đau lòng” là đau đớn, xót xa trong lòng; thương tâm.  

Thông thường, trước khi bắt tay vào công việc làm mộc, người thợ thường mài mực tàu vào nước để chuyển sang thể lỏng. Dùng một sợi dây nhỏ thấm mực tàu, sau đó căng dây cho thẳng và đè lên trên mặt miếng gỗ, búng nhẹ để sợi dây chạm vào mặt gỗ tạo ra những vết mực theo đường thẳng. Nhờ vào vết mực đó, người thợ cưa hoặc đẽo gọt miếng gỗ cong, vênh trở nên thẳng. Như vậy, ở lớp nghĩa thứ nhất, câu thành ngữ phản ánh một phần công việc làm mộc là cứ theo vệt in của vết mực tàu, người thợ loại bỏ tất cả chỗ cong vênh, cốt sao chỉ giữ phần gỗ cho thẳng. Ẩn sau lớp nghĩa đó, câu thành ngữ muốn nhắn nhủ thông điệp, điều thẳng thắn, thành thật thường dễ gây đụng chạm, dễ gây tổn thương.

Theo quyển “Từ điển thành ngữ-tục ngữ Việt Nam”, Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin năm 2000, trang 555, “thẳng mực tàu đau lòng gỗ”, lời nói thẳng khiến những kẻ có tính ngoắt ngoéo, quanh co không bằng lòng.

“Thẳng mực tàu” cũng chính là hình ảnh ẩn dụ của những khuôn thước, quy định trong cuộc sống. Mỗi con người sinh ra, lớn lên đều có những cá tính riêng. Để trở thành người tốt, người có ích cho xã hội, trước tiên phải biết học hỏi, rèn luyện để trở thành người có văn hóa, chấp hành nghiêm pháp luật, đạo lý, nền nếp gia phong. Trong quá trình học hỏi đó, điều đáng trân quý nhất là phải biết nhìn thẳng vào sự thật, lắng nghe, tiếp thu điều thẳng thật. “Những nơi cay đắng là nơi thật thà”, những điều thẳng thật thường “nghịch nhĩ” dễ gây đau đớn, tổn thương, nhưng đó lại chính là liều thuốc quý giúp mỗi người hằng ngày tự soi, tự sửa để bản thân ngày càng hoàn thiện, đóng góp được nhiều điều có ích cho xã hội.

VĂN TUẤN