Dấn thân và trung thực
Trong thời gian làm báo của mình, tôi gặp một số trường hợp băn khoăn về cách xử lý thông tin. Việc đầu tiên là cuối những năm 90 của thế kỷ trước, tôi và một số anh chị trong tòa soạn quyết định đội mũ bảo hiểm sau khi chứng kiến cái chết vì ngã xe máy của một đồng nghiệp. Tôi phải đối mặt với sự chế giễu từ người khác là "đội nồi cơm điện". Thời điểm đó, một số báo viết nhiều bài phản đối quyết định bắt buộc đội mũ bảo hiểm của Chính phủ, khiến quyết định đó phải rút lại. Các lý do đưa ra trên báo là làm đầu đẹp để đi đám cưới mà phải đội mũ sẽ bị hỏng tóc, rồi đến chỗ đông người thì để mũ ở đâu?... Phải vài năm sau, quyết định bắt buộc đội mũ bảo hiểm mới được thực thi, sau khi có thêm nhiều người bị tai nạn và ảnh hưởng nặng nề từ việc không đội mũ bảo hiểm.
Cũng thời gian đó, tôi được giao viết bài về người đồng tính (LGBT). Tôi thấy nhiều báo lớn viết rằng đồng tính là một căn bệnh và có thể chữa được. Là một phóng viên trẻ và khởi đầu chưa hề biết gì về lĩnh vực này, tôi tự tìm hiểu thông qua đọc các báo, các nghiên cứu quốc tế để so sánh và nhận ra cộng đồng LGBT ở Việt Nam đang bị bỏ quên, kỳ thị. Ngay bản thân tôi lúc đầu đi viết bài bằng cách đóng giả nam đến các quán bar có LGBT cũng tự cho rằng đang đi vào chốn nguy hiểm. May mắn là nhờ tìm hiểu kỹ, bài viết về giới LGBT của tôi đã không sai lệch và kỳ thị, được các báo nước ngoài như Time Magazine, hay cuốn Lonely Planet trích dẫn lại để cho thấy một cái nhìn cân bằng về cộng đồng LGBT ở Việt Nam.
Nhiều năm sau, tôi từ chối yêu cầu của tòa soạn viết bài khen ngợi một vị quan chức được coi là "tổng tư lệnh" dám nói, dám làm vào thời điểm đó. Vì tôi nhận thấy các quyết định của ông, dù được đám đông cổ vũ, nhưng mang tính chủ quan duy ý chí và đi ngược lại những nguyên tắc cơ bản của kinh tế thị trường. Vị quan chức này sau đó đã vi phạm pháp luật về quản lý kinh tế và bị khởi tố.
Một tòa soạn báo lớn có lần đề nghị tôi đến nói chuyện với đề tài "Làm thế nào để không viết bài một cách bầy đàn?". Tôi thấy cách đặt vấn đề rất thú vị và tòa soạn này, rõ ràng là đã nhận thấy mối nguy tiềm ẩn đối với cách viết báo dựa theo phản ứng của đám đông, mà có thể không cẩn trọng để nhận ra có những thông tin khiến nhà báo và công chúng giận dữ ban đầu, nhưng thực chất lại là cái mới và xu thế phát triển của tương lai.
Tính dấn thân và trung thực của nhà báo, của báo chí đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc xây dựng và duy trì một xã hội lành mạnh và có trật tự. Báo chí có nhiệm vụ cung cấp thông tin chính xác, đáng tin cậy và đa chiều cho công chúng. Theo nhà kinh tế được giải Nobel Amartya Sen, báo chí giúp tăng chất lượng sống, truyền bá kiến thức, giám sát, đóng vai trò "bảo vệ" để đưa tiếng nói của những người yếu thế, thiểu số, góp phần đáng kể vào bảo đảm an ninh con người, hình thành giá trị thông tin thông qua tranh luận, lan truyền chuẩn mực và sự khoan dung.
Tính dấn thân của báo chí đề cập đến việc các nhà báo và tờ báo không chỉ đơn thuần truyền thông thông tin, mà còn khám phá và đưa ra những câu chuyện quan trọng. Nhà báo dấn thân sẽ đi sâu vào những vấn đề, tiếp cận từ nhiều góc độ và tìm hiểu sự thật đằng sau các sự kiện. Họ bảo đảm rằng công chúng được tiếp cận với thông tin đầy đủ, toàn diện, công bằng và đa dạng, giúp người đọc, người nghe, người xem có cái nhìn tổng quan và đa chiều về vấn đề, từ đó hình thành quyết định và ý kiến riêng.
Trung thực là một phẩm chất quan trọng của báo chí, đòi hỏi sự trung thực trong việc thu thập, kiểm chứng và truyền tải thông tin. Nhà báo và tờ báo trung thực không chỉ đưa ra thông tin chính xác, mà còn xác định rõ nguồn gốc và phân biệt rõ ràng giữa sự thật và ý kiến. Họ đề cao đạo đức nghề nghiệp và tránh việc công kích, sai lệch hoặc giấu thông tin quan trọng.
Tuy nhiên, trong thực tế, tính dấn thân và trung thực của báo chí không phải lúc nào cũng được thể hiện một cách hoàn hảo. Có những trường hợp báo chí bị ảnh hưởng bởi áp lực từ các thế lực kinh tế hoặc xã hội và có thể bị chi phối bởi lợi ích cá nhân hay nhóm nhỏ. Sự xuất hiện của tin tức giả mạo và thông tin sai lệch cũng đe dọa tính trung thực của báo chí.
Để bảo đảm tính dấn thân và trung thực của báo chí, cần có sự thúc đẩy và ủng hộ từ phía công chúng và các tổ chức quản lý. Công chúng cần có ý thức và khả năng phân biệt thông tin chính xác từ các tin tức giả mạo và thông tin thiên vị. Các tổ chức quản lý cần thiết lập, thực thi các quy định và tiêu chuẩn cho hoạt động báo chí, bảo đảm sự đa dạng, công bằng và độc lập trong việc thu thập và truyền tải thông tin.
Nuôi dưỡng một văn hóa chịu trách nhiệm trong ngành báo chí là vô cùng quan trọng để duy trì tính chính trực và đáng tin cậy của báo chí. Nhà báo nên chịu trách nhiệm với hành động của mình và tuân thủ các tiêu chuẩn đạo đức. Điều này bao gồm việc minh bạch về nguồn tin, sửa chữa những sai sót kịp thời và cung cấp một nền tảng cho các quan điểm, giọng điệu đa dạng.
Khả năng cân bằng thông tin của nhà báo
Là nhà báo dấn thân, trung thực chưa đủ. Với vai trò quan trọng trong việc cung cấp thông tin và phản ánh hiện thực xã hội, nhà báo cần có khả năng cân bằng thông tin và nhìn rộng ra về lợi ích chung, lợi ích công và xu hướng phát triển của xã hội.
Để đạt được sự cân bằng thông tin, nhà báo cần khả năng nắm bắt và phân tích một cách tổng quan các vấn đề và tình huống. Họ nên xem xét các yếu tố văn hóa, xã hội, kinh tế và chính trị liên quan đến mỗi vấn đề để có cái nhìn toàn diện. Đồng thời, nhà báo cần đặt câu hỏi, tìm hiểu sâu hơn, không ngừng nâng cao kiến thức và hiểu biết về các lĩnh vực khác nhau.
Có thể ví dụ là cơ chế thị trường ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực khác nhau, không chỉ trong kinh tế. Nhưng các nhà báo không chuyên về kinh tế có thể rất dễ phê phán một cách không công bằng hoặc thiên vị đối với một nhóm hay một cá nhân cụ thể do thiếu hiểu biết về cơ chế và nguyên tắc kinh tế thị trường.
Trong việc cân nhắc thông tin, nhà báo cũng cần chống lại lợi ích nhóm. Điều này đòi hỏi sự độc lập và trung thực trong việc truyền thông. Họ không nên để lợi ích của một nhóm hay một cá nhân ảnh hưởng đến việc truyền tải thông tin một cách khách quan. Đồng thời, nhà báo cần tránh việc đánh giá thông tin dựa trên tiêu chí cá nhân hay lợi ích hẹp, mà phải dựa vào sự phân tích chính xác và sự đánh giá khách quan.
Cuối cùng, việc cân bằng thông tin cũng đòi hỏi nhà báo nhìn rộng hơn về lợi ích chung và xu hướng phát triển của xã hội. Họ cần nhìn xa hơn và hiểu rõ rằng, việc truyền thông có thể ảnh hưởng lớn đến sự phát triển và thịnh vượng của xã hội. Nhà báo cần nhìn nhận vai trò của mình trong việc thúc đẩy sự tiến bộ và phát triển bền vững, đồng thời tránh việc lan truyền thông tin gây hỗn loạn, kích động hoặc chia rẽ cộng đồng.
Dựa vào kinh nghiệm cá nhân trong quá trình làm báo, tôi đưa ra cho mình một danh sách câu hỏi để các phóng viên và biên tập viên có thể cân bằng thông tin trước khi quyết định hướng đi của các bài viết như sau:
1. Thông tin này có được thu thập từ nguồn tin đáng tin cậy và có được kiểm chứng không?
2. Có những quan điểm và lợi ích nào khác nhau liên quan đến vấn đề này và làm thế nào để đại diện cho các quan điểm đa dạng?
3. Thông tin này có ảnh hưởng như thế nào đến lợi ích chung và sự phát triển bền vững của xã hội?
4. Thông tin này có giải pháp nào mới, có thể mang đến văn minh, phát triển cho xã hội không?
5. Có những hệ quả dài hạn nào tiềm ẩn trong việc truyền thông thông tin này và làm thế nào để đánh giá được những hệ quả đó?
6. Có sự cân nhắc và bảo vệ đúng đắn về quyền riêng tư và thông tin cá nhân trong quá trình thu thập và sử dụng thông tin này không?
7. Thông tin này có thể tạo ra sự hiểu biết sâu hơn và đa chiều về vấn đề này cho công chúng hay không?
8. Có những tiêu chuẩn đạo đức và chuyên nghiệp nào cần tuân thủ để bảo đảm sự công bằng và trung thực trong việc truyền tải thông tin?
9. Lợi ích của một nhóm nhất định có thể ảnh hưởng đến sự khách quan và công bằng của thông tin này không?
10. Thông tin này có đáng tin cậy và có được xác thực từ nhiều nguồn độc lập không?
11. Có những mối liên hệ và tác động của thông tin này đến các vấn đề xã hội, kinh tế, môi trường và chính trị khác không?
12. Thông tin này có bảo đảm quyền con người, bảo đảm không phân biệt đối với giới tính, vùng miền, tuổi tác, người tàn tật, khoảng cách giàu nghèo, truyền bá bạo lực và các quan điểm phản xã hội hay không?
Tùy thuộc vào tình huống và ngữ cảnh cụ thể, nhà báo có thể đặt ra thêm những câu hỏi khác để bảo đảm tính cân bằng và chính xác của thông tin được truyền tải.
Việc theo đuổi sự tận tâm và trung thực trong nghề báo là vô cùng quan trọng đối với một xã hội thông tin đầy đủ. Một nền báo chí có trách nhiệm và đáng tin cậy là nền móng của xã hội, giúp kiểm soát quyền lực và cung cấp cho công chúng thông tin chính xác và đa dạng. Bằng việc duy trì cam kết với tính chính trực, các nhà báo có thể truyền cảm hứng cho cá nhân, tạo điều kiện cho sự hiểu biết và góp phần vào sự phát triển tổng thể của xã hội.
ThS TRẦN LỆ THÙY, Đại học Oxford, Anh - Giám đốc Trung tâm Sáng kiến truyền thông và phát triển (MDI)