Tư nhân và lợi ích công
Khác với “lợi ích tư” của các chủ thể cá nhân hoặc tổ chức mà họ có thể tự đáp ứng dựa trên năng lực bản thân, quy luật thị trường và xã hội, lợi ích công là những nhu cầu mang tính tập thể của những nhóm công chúng khác nhau. Đặc điểm thứ nhất để nhận diện lợi ích công là tự bản thân thành viên mỗi nhóm sẽ rất khó, thậm chí không thể tự giải quyết vấn đề của họ. Đặc điểm thứ hai là nếu để họ tự đáp ứng nhu cầu theo những cách thức thông thường thì có thể xâm phạm lợi ích của nhóm khác, cũng như những lợi ích chung của cả cộng đồng xã hội.
Trong giai đoạn dịch Covid-19 bùng phát, chúng ta thấy có một số lợi ích công cần được phục vụ và bảo vệ. Điển hình như nhu cầu duy trì sản xuất, kinh doanh của các doanh nghiệp; nhu cầu kiểm soát sự lây lan của dịch bệnh; hay nhu cầu hồi hương của những nhóm công dân đang bị “mắc kẹt” ở nước ngoài. Do những đặc điểm như nêu ở trên, việc đáp ứng tất cả lợi ích công này sẽ cần đến sự can thiệp của một chủ thể mang tính đại diện để có thể dung hòa được các lợi ích khác nhau, tránh sự xâm phạm hay xung đột giữa các lợi ích, cũng như giảm nguy cơ đe dọa lợi ích chung của cộng đồng.
Vì thế, phục vụ lợi ích công trước hết thuộc về trách nhiệm và bổn phận của các chủ thể công, cụ thể là cơ quan nhà nước từ Trung ương xuống đến các địa phương. Chẳng hạn, ngay khi dịch bệnh có những dấu hiệu bùng phát ở nhiều nước, Chính phủ Việt Nam đã nhanh chóng thực hiện các “chuyến bay giải cứu” nhằm đáp ứng nhu cầu về nước của công dân. Những “chuyến bay giải cứu”, cũng còn được gọi là những “chuyến bay nhân đạo”, đầy tình người, vì hành khách sau khi nhập cảnh, chỉ phải thanh toán tiền vé máy bay cùng một số chi phí cách ly tại các cơ sở do Nhà nước quản lý.
Tuy nhiên, trong bối cảnh dịch bệnh đang lan rộng, thách thức nan giải đầu tiên là khả năng và nguồn lực của nhiều cơ quan nhà nước trong việc đáp ứng các nhu cầu đa dạng đang gia tăng. Thách thức thứ hai là nếu sử dụng cơ chế thị trường thông thường để đáp ứng lợi ích công thì có thể xuất hiện nguy cơ lợi ích tư được coi trọng hơn lợi ích công hoặc việc đáp ứng lợi ích công này thì có thể lại xâm phạm lợi ích công khác.
Những thách thức nêu trên chính là động lực thúc đẩy cho quan hệ hợp tác công-tư, với sự tham gia của các chủ thể tư nhân vào việc phục vụ lợi ích công. Cụ thể, thay vì tự thực hiện mọi hoạt động, Nhà nước sử dụng cơ chế thị trường và cho phép các chủ thể tư nhân cùng chia sẻ trách nhiệm phục vụ lợi ích công. Nhờ đó, Công ty Việt Á cũng như hàng chục doanh nghiệp du lịch, lữ hành, hàng không... đã được cấp phép sản xuất và cung ứng một số sản phẩm y tế, hoặc vận chuyển công dân từ nước ngoài về nước.
Nguy cơ và hệ lụy
Với sự tham gia của các chủ thể tư nhân, để bảo vệ lợi ích công, Nhà nước chỉ thực hiện quyền cấp phép và giám sát việc sản xuất, kinh doanh, cụ thể là sản xuất kit test và thực hiện các chuyến bay combo, cũng như việc thực hiện cách ly y tế. Các doanh nghiệp sẽ tham gia phục vụ lợi ích công, dưới sự giám sát của Nhà nước, thông qua khả năng đáp ứng các lợi ích tư đa dạng bằng việc cung cấp các sản phẩm y tế, bảo đảm nhiệm vụ vận chuyển công dân về nước và tiến hành cách ly dựa trên các quan hệ thị trường.
Không thể phủ nhận thực tế là sự tham gia của các chủ thể tư nhân đã có đóng góp rất lớn vào nỗ lực phòng, chống dịch bệnh. Theo báo cáo của Kiểm toán Nhà nước về việc mua sắm kit xét nghiệm trong hai năm 2020-2021, có 35 bộ và địa phương đã mua 7.973 tỷ đồng kit xét nghiệm, sinh phẩm, hóa chất phục vụ phòng, chống dịch Covid-19 với số lượng lên tới hơn 58,7 triệu bộ. Tương tự, tính từ tháng 11-2020 đến tháng 1-2022, đã có tất cả hơn 1.000 chuyến bay, đưa được hơn 200.000 công dân về nước.
Tuy nhiên, chúng ta cũng có thể thấy là sự tham gia của các chủ thể tư nhân đã cấu thành những điều kiện dẫn đến nguy cơ tiêu cực trong quá trình phục vụ các lợi ích công. Động lực thứ nhất thúc đẩy các hành vi tiêu cực là nhu cầu bảo đảm lợi nhuận, thậm chí trục lợi của các chủ thể tư nhân. Động lực thứ hai là sự ích kỷ và khả năng lạm quyền của cán bộ nhà nước trong việc cấp phép để ưu ái doanh nghiệp thân hữu. Dễ thấy là tình huống bất thường trở thành chất xúc tác thúc đẩy mạnh mẽ hơn cả hai động lực nêu trên.
Thực tế, những tiêu cực đã xảy ra trong giai đoạn dịch Covid-19 vừa qua, xâm phạm nghiêm trọng lợi ích công. Cụ thể, một phần kinh phí đắt đỏ cho nhu cầu về nước và thanh toán kit test đã được sử dụng để hối lộ một bộ phận cán bộ nhà nước ở mọi cấp độ. Hậu quả là, liên quan đến các chuyến bay đưa công dân về nước, hiện đã có 54 bị can bị truy tố và một bị can bị truy nã với các tội danh khác nhau. Trước đó, tính đến hết năm 2022, đã có 29 vụ án và 102 bị can bị khởi tố do liên quan đến những vi phạm trong quá trình mua sắm kit test.
Sâu xa hơn, các biểu hiện tiêu cực nêu trên trong bối cảnh cả nước đang nỗ lực ứng phó với dịch bệnh bất thường đã có ảnh hưởng rất nghiêm trọng đến lòng tin của người dân đối với đội ngũ cán bộ nhà nước, các chủ thể công và thể chế công. Vì thế, việc xử lý nghiêm khắc những cá nhân liên quan là cần thiết để củng cố và vun đắp lòng tin chính trị của người dân với hệ thống cơ quan khu vực công.
Ứng phó với nguy cơ
Những tiêu cực liên quan đến kit test và các chuyến bay combo khi dịch Covid-19 bùng phát cho thấy, để phục vụ và bảo vệ được các lợi ích công thì biện pháp hàng đầu là những cơ quan nhà nước sẽ trực tiếp thực hiện trọn gói các hoạt động kiểm soát dịch bệnh. Những gì diễn ra ở Trung Quốc có thể là một mô hình tham khảo về vai trò kiểm soát toàn bộ hoạt động phòng, chống dịch bệnh trong những tình huống bất thường.
Tuy nhiên, do những giới hạn về năng lực và nguồn lực của Nhà nước, sự tham gia của các chủ thể tư nhân vào việc phục vụ lợi ích công là xu hướng tất yếu và cần thiết. Thực tế này đã diễn ra tại Mỹ và các nước phát triển trên thế giới. Chính phủ các nước chỉ ban hành những quy định, cung cấp tài chính và giám sát. Hoạt động ứng phó dịch bệnh, chủ yếu do khu vực tư nhân đảm nhiệm.
Ưu điểm dễ thấy nhất từ sự kết hợp giữa cơ chế hành chính (nhà nước) và cơ chế thị trường (doanh nghiệp) là có thể dung hòa được giữa việc đáp ứng các lợi ích tư trong khi vẫn có thể bảo vệ được lợi ích công. Sự tham gia của các chủ thể tư nhân giúp chúng ta tận dụng được mọi nguồn lực sẵn có để linh hoạt đáp ứng nhanh nhất, chất lượng cao nhất có thể đối với mọi nhu cầu đa dạng của cá nhân công dân.
Tuy nhiên, khi các điều kiện thể chế còn lỏng lẻo, chất lượng đội ngũ cán bộ công quyền còn nhiều bất cập thì sự kết hợp nêu trên sẽ dẫn đến nguy cơ tiêu cực luôn hiện hữu. Những nguy cơ này bắt nguồn từ nhu cầu tìm kiếm, thậm chí tối đa hóa lợi nhuận của doanh nghiệp, cũng như khả năng lạm quyền vị kỷ của cán bộ nhà nước.
Với đặc điểm cấu trúc chính trị và hành chính hiện tại ở nước ta, Nhà nước vẫn là chủ thể giữ vai trò then chốt, quyết định nhất đối với việc phục vụ và bảo vệ lợi ích công. Để có thể ứng phó được với những tình huống bất thường, khả năng lý tưởng nhất là Nhà nước chuẩn bị sẵn những phương án, kịch bản đa dạng cho tương lai, để các chủ thể công có thể luôn sẵn sàng thực thi trọn vẹn bổn phận của mình trong bất kỳ hoàn cảnh nào. Khi chúng ta xác định sự tham gia của các chủ thể tư nhân vào việc phục vụ lợi ích công trong những tình huống bất thường sẽ là một nhu cầu tất yếu thì cần đặc biệt coi trọng việc hoàn thiện quy trình, quy định, bảo đảm sự công khai, minh bạch, cạnh tranh bình đẳng.
Điểm mấu chốt cho khả năng thành công của sự hợp tác công-tư để phục vụ lợi ích công trong những tình huống bất thường là một quy trình thể chế rõ ràng và đủ mạnh để các cam kết đa chủ thể có thể được ban hành nhanh chóng, thực thi nghiêm túc và được giám sát chặt chẽ. Nhờ đó, các mục tiêu chính sách có thể đạt được dựa trên sự dung hòa giữa lợi ích công và lợi ích tư.
TS NGUYỄN VĂN ĐÁNG