Hang Con Moong thuộc thôn Thành Trung, xã Thành Vinh, tỉnh Thanh Hóa. Đường lên hang toàn đá tai mèo dựng đứng như mũi chông. Ấy là theo lời bà cụ Hằng, còn bây giờ lối lên được phát quang rồi đấy. Dẫn chúng tôi lên hang là anh Đinh Thế Thắng, cán bộ văn hóa xã Kim Tân. Anh giới thiệu, đây là khu vực di tích, chỉ những người có trách nhiệm mới được vào. Tôi hỏi:
- Sao lại gọi là Con Moong?
- Con Moong là con thú đó anh. Moong thú mà. Quê em gọi thế.
Lối lên hang dốc đứng, qua cửa hang, xuống lòng hang cũng dốc không kém. Hang có hai cửa thông nhau, dài khoảng 40m cong theo hình bán nguyệt, vòm hang cao tới 5-7m, thi thoảng có nhũ đá. Vách hang có chỗ hơi phẳng.
Hố được khai quật trong hang lộ rõ các tầng văn hóa thiên niên kỷ. Những vỏ ốc ở đây đã vài chục nghìn năm. Không biết người xưa đã ăn ốc và vỏ được chất đống hay họ thu thập vỏ ốc để làm gì. Có thể vỏ ốc được người xưa dùng cho mộ táng. Ở hố khai quật sâu hơn 3m, một mộ táng đang được bảo tồn. Các nhà khảo cổ đã phát hiện được di cốt 4 cá thể thuộc nhiều mộ táng, trong đó có một mộ còn khá nguyên vẹn. Di cốt cho thấy cá thể được táng theo kiểu nằm co, bó gối. Cùng với các đồ tùy táng là dụng cụ lao động bằng đá. Theo các nhà khoa học, giá trị nổi bật nhất của hang Con Moong là lần đầu tiên phát hiện ra địa tầng có dấu vết quá trình phát triển liên tục của con người thời tiền sử từ đá cũ đến đá mới, từ săn bắn hái lượm đến trồng trọt.
Hang Con Moong là di tích mộ táng của cư dân thời đại Đá; di tích có địa tầng dày, nguyên vẹn minh chứng cho sự tiến triển về cổ khí hậu từ khô lạnh về giai đoạn cuối băng hà sang nóng ẩm, từ văn hóa thời đại đá cũ sang đá mới, từ kỹ nghệ chế tác công cụ mảnh sang kỹ nghệ cuội ghè. Hang Con Moong đại diện cho sự diễn tiến văn hóa gắn với nhiều giai đoạn trước Sơn Vi sang Sơn Vi đến văn hóa Hòa Bình-Bắc Sơn và Đa Bút.
Nhà sử học Phạm Tấn, Tổng thư ký Hội Khoa học lịch sử Thanh Hóa, nói với chúng tôi: “Các ông là nhà thơ, chỉ cần nói rằng hang Con Moong là ngôi nhà 18.000 năm của người tiền sử”. Ngôi nhà 18.000 năm của nhiều thế hệ tiền nhân, một chặng đường dài dằng dặc trên con đường tiến hóa của xã hội loài người, của cư dân Việt, bằng chứng đầy tự hào của xứ Thanh. Gần hai vạn năm cư trú, từ lúc con người mới biết đứng thẳng, thậm chí khi di chuyển còn dùng đến cả hai tay. Lúc con người mới biết sử dụng những mảnh đá để chặt cây, đào củ... Các tầng văn hóa đã nói lên điều đó.
Tôi đặt tay lên vách hố thám sát, các tầng văn hóa xếp chồng lên nhau. Thớ đất âm ấm lòng tay. Lời của tiền nhân như đang vang vọng... Từ đầu Công nguyên đến nay hơn 2.000 năm, biết bao biến thiên, vật đổi sao dời, tang điền thương hải. Tiền nhân của chúng ta cư trú ở hang này gấp 10 lần khoảng thời gian đó, để rồi lưu lại cuốn địa bạ vô giá cho hậu thế hôm nay, một sử ký sinh động về sự phát triển của loài người.
Chúng tôi đi sâu vào lòng hang, mát rượi. Vòm hang cao, vài nhũ đá rủ xuống giữ vẻ hoang sơ. Hang thông hai đầu. Ở cửa phía Nam nền đất bằng phẳng hơn chút ít. Gió hút vào hang âm u. Từ cửa hang nhìn xuống là thung lũng hẹp thuộc vùng đệm Vườn quốc gia Cúc Phương.
Anh Thắng cho biết, rất nhiều đoàn các nhà khoa học trong và ngoài nước đến đây, từ khảo cổ, nghiên cứu sử, địa chất, nhân chủng học, tài nguyên và sinh viên các trường đại học; gần đây nhất là các nhà khoa học ở Viện Hàn lâm khoa học Liên bang Nga... Tất cả đều khẳng định giá trị đặc biệt của hang Con Moong và quần thể các hang động trong vùng. Hệ thống động, thực vật ở đây rất phong phú. Toàn bộ hệ thống rừng nguyên sinh quanh khu vực hang hầu như còn nguyên vẹn, với nhiều loài cây gỗ quý và còn khá nhiều động vật hoang dã như khỉ, gấu, hoẵng, nai rừng...
    |
 |
Vỏ ốc có niên đại 7.000 đến 15.000 năm tại hang Con Moong.
|
Ngoài di chỉ đặc biệt quý giá hang Con Moong, còn rất nhiều địa chỉ, địa danh thú vị khác như: Suối nước nóng, suối Cô Tiên ở Yên Sơn, hồ Vũng Sú, hồ Bỉnh Công, hang Tình Yêu có làn nước ấm về mùa đông, mát lạnh về mùa hè... Đặc biệt nơi đây có những địa danh kỳ bí đến tận bây giờ người dân vẫn chưa lý giải được. Ở Lống Đá (tiếng Mường gọi là Lống Thụ), thuộc thôn Yên Sơn, xã Thành Vinh cách quèn Dấu Trâu chừng non nửa cây số, trên đường đi vào thung Lắm, có nhiều ngôi mộ lạ. Những ngôi mộ này được đánh dấu bằng hai viên đá to, phẳng, dài ở đầu mộ và cuối mộ. Người dân địa phương gọi là Ma Ngô.
Hang Con Moong cùng với mái đá Mộc Long, hang Lai, hang Lý Chùn, hang Mang Chiêng, hang Diêm... là quần thể di tích khảo cổ học có giá trị nổi bật. Ngày 23-12-2015, Thủ tướng Chính phủ đã ký quyết định công nhận hang Con Moong và các di tích phụ cận là Di tích quốc gia đặc biệt. Hang Con Moong hiện đang được lập hồ sơ đề cử UNESCO xem xét, công nhận là di sản văn hóa thế giới.
Hang Con Moong đang trên đường trở thành di sản văn hóa của nhân loại. Rồi mai sau các công trình quản lý và phát huy di sản sẽ mọc lên. Di chỉ sẽ trở thành điểm tham quan, du lịch và nghiên cứu, học tập, sẽ đón hàng nghìn, chục nghìn người mỗi năm. Hiện nay, trong lòng hang đang được lắp hệ thống cầu thang bằng sắt cho du khách tham quan. Một số di vật, như: Di cốt của người xưa, mộ táng, vỏ ốc, dụng cụ lao động bằng đá... sẽ có tiêu bản hoặc được phỏng tạo ở nhà trưng bày để giúp du khách hình dung rõ hơn về lòng hang.
Chiều Thành Vinh thật êm đềm, tôi lang thang trên đường thôn khi nắng chiều đang nhạt dần. Nơi đây giờ đã vắng hẳn nếp nhà sàn, bóng áo cóm, váy thổ cẩm... Bìa rừng thì lùi xa, nhiều lưng núi đã trống trơ trống hoắc... Đường vào hang Con Moong-con đường trục chính nối Quốc lộ 45 với rừng Cúc Phương, một thời được gọi là “đường kinh tế mới”, vẫn là đường đất như thuở cách đây ba bốn chục năm, nắng thì bụi mù, mưa xuống nước chảy xối thành sống trâu.
Tương lai gần, Thành Vinh, với di chỉ hang Con Moong được mở rộng đón du khách sẽ là địa chỉ để người muôn nơi tìm về... đồng nghĩa với việc các dịch vụ phục vụ du lịch, tham quan... sẽ phát triển. Nhà hàng, khách sạn, quán xá sẽ mọc lên, đời sống của người dân đổi thay. Nhưng làm thế nào để vừa phát huy, khai thác được thế mạnh của địa phương cho du lịch lại vừa bảo tồn được bản sắc, là bài toán khó.
Xã Thành Vinh ngoài hang Con Moong còn có một quần thể di tích, hang động như hang Tình Yêu, Suối nước nóng, suối Cô Tiên, khu mộ cổ... là những điểm du lịch thú vị, cần được khai thác, phát huy. Tuy nhiên, cũng cần có phương án bảo tồn những nếp nhà sàn còn sót lại, bảo tồn và phục dựng những khung dệt thổ cẩm, phục dựng những mó nước, máng nước... Đây lại cũng là thử thách tương lai của mảnh đất xinh đẹp này.
LÂM BẰNG