Tiến sĩ Phan Thanh Hải, Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Thừa Thiên Huế cho rằng, các di sản chỉ có giá trị khi nó mang lại lợi ích cho cộng đồng. Và để thích ứng với cuộc sống đương đại, di sản văn hóa cũng cần thay đổi, nhưng mọi sự thay đổi trước hết đều phải dựa trên sự nhận thức đúng về di sản. Câu chuyện của tỉnh Thừa Thiên Huế là một ví dụ.
Trân trọng giá trị truyền thống
Phóng viên (PV): Thừa Thiên Huế được biết đến là vùng đất của di sản văn hóa mà hiếm nơi nào có được. Chỉ tính riêng các làng nghề truyền thống cũng chứa đựng trong đó bao giá trị truyền thống quý báu. Những giá trị ấy lâu nay được gìn giữ như thế nào, thưa ông?
Tiến sĩ Phan Thanh Hải: Từng giữ vai trò là thủ phủ của Đàng Trong (1636-1775), rồi kinh đô của Việt Nam dưới hai triều đại Tây Sơn (1788-1801) và triều Nguyễn (1802-1945), Thừa Thiên Huế là nơi hội tụ của rất nhiều nghề thủ công truyền thống vốn là làng nghề cổ phục vụ cho triều đình vua chúa, giai cấp quý tộc, quan lại... Đến nay, dù trải qua nhiều biến động lịch sử, cố đô Huế vẫn còn bảo tồn được một hệ thống làng nghề phong phú như: Làng nghề đúc đồng Phường Đúc, làng nón Phủ Cam, làng hoa giấy Thanh Tiên, làng rượu và làm liễn đối An Truyền, các làng làm bún, làm bánh, làm mắm... Hệ thống làng nghề này vẫn hoạt động, cung cấp sản phẩm không chỉ cho địa phương mà còn cả miền Trung và cả nước, phục vụ thị trường khách du lịch quốc tế.
Những năm qua, chính quyền và người dân Thừa Thiên Huế đã nỗ lực để gìn giữ, phát huy các làng nghề này và xem đó như là một di sản quý của địa phương. Chính quyền đã có một số chính sách khuyến khích các làng nghề phát triển, hỗ trợ công tác quảng bá, giới thiệu sản phẩm, hỗ trợ tổ chức các cuộc thi nâng cao tay nghề, sáng tác mẫu mã mới, khuyến khích hoạt động khởi nghiệp và sáng tạo trên nền tảng các di sản nghề truyền thống... Tổ chức các kỳ lễ hội văn hóa, nghề truyền thống để tạo cơ hội quảng bá các sản phẩm thủ công, tăng cường sự giao lưu hợp tác giữa các nghệ nhân, nhà sản xuất, nhà phân phối... Còn người dân thì tích cực hưởng ứng các hoạt động của chính quyền, xem đó là cơ hội tốt để bảo tồn, gìn giữ một di sản quý giá của cha ông, và hơn thế, để phát triển sinh kế của mình.
Di sản cũng cần thay đổi để thích ứng
PV: Làng nghề truyền thống là một ví dụ dễ thấy, còn gìn giữ các giá trị di sản văn hóa truyền thống nói chung trong giai đoạn hiện nay là việc không hề đơn giản, thưa ông?
Tiến sĩ Phan Thanh Hải: Đúng vậy! Trong xu thế hội nhập và thế giới ngày càng phẳng hiện nay, chỉ riêng hệ thống làng nghề thủ công, thường xuyên bị áp lực và những khó khăn do sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật, sản xuất công nghiệp hiện đại, áp lực bởi xu thế quốc tế hóa, toàn cầu hóa, phổ quát hóa các giá trị. Việc giữ gìn, phát huy các giá trị di sản truyền thống hoàn toàn không đơn giản. Tuy nhiên, bảo tồn, gìn giữ, phát huy được các di sản truyền thống hay không lại đòi hỏi tầm nhìn, bản lĩnh và quyết tâm của các quốc gia, dân tộc, cụ thể hơn là các địa phương. Thừa Thiên Huế cũng không phải là ngoại lệ.
PV: Vậy trong xã hội hiện đại, cần phát huy giá trị truyền thống như thế nào? Hay nói cách khác là cần thay đổi gì để các giá trị ấy phù hợp với đời sống đương đại?
Tiến sĩ Phan Thanh Hải: Trước xu thế toàn cầu hóa, phổ quát hóa các giá trị hiện nay, hầu hết các quốc gia, dân tộc đều tìm cách bảo vệ các giá trị truyền thống, để khi hòa nhập không bị hòa tan. Tuy nhiên, chỉ có quốc gia, dân tộc hay địa phương nào thực sự coi trọng văn hóa, nhận diện đúng và đề cao các giá trị di sản, có chiến lược đúng và các giải pháp phù hợp thì mới thành công. Bài học kinh nghiệm về vấn đề này thì có rất nhiều.
UNESCO từng khẳng định, các di sản chỉ có giá trị khi nó mang lại lợi ích cho cộng đồng, cho cuộc sống đương đại. Vì vậy, các giá trị truyền thống cũng phải tương thích, phù hợp và phát huy giá trị để mang lại lợi ích cho cộng đồng, cho sự phát triển. Di sản văn hóa hay các giá trị truyền thống chỉ tỏa sáng khi làm được điều đó, còn nếu không, nó sẽ trở thành gánh nặng cho xã hội.
Phải nhận thức đúng về di sản
PV: Như câu chuyện áo dài Huế đang được lan tỏa rộng rãi hiện nay, có phải là một thành công của việc đưa di sản vào cuộc sống không, thưa ông? Kinh nghiệm của Thừa Thiên Huế là gì?
Tiến sĩ Phan Thanh Hải: Câu chuyện phục hồi chiếc áo dài truyền thống được khởi xướng từ Huế đang có sức lan tỏa mạnh mẽ đối với cộng đồng, nhất là trong giới trẻ. Chắc chắn đây là một thành công của việc giữ gìn, bảo vệ một di sản truyền thống của người Việt Nam.
Kinh nghiệm của chúng tôi là phải nhận thức đúng về di sản, từ đó có chính sách phù hợp để bảo tồn, khai thác và phát huy giá trị một cách phù hợp.
Áo dài ngũ thân vốn sinh ra từ Huế, từng phổ biến trong toàn thể cộng đồng suốt nhiều thế kỷ, được xem như là quốc phục của người Việt, nó thực sự là một di sản quý, và hơn thế, còn là một lợi thế, một nguồn lực cho phát triển kinh tế-xã hội chứ không chỉ là một di sản văn hóa. Vì vậy, chúng tôi nỗ lực quảng bá, giới thiệu để cộng đồng hiểu đúng về di sản này, từ đó có sự trân trọng, có ý thức để giữ gìn, phát triển, nâng cao giá trị. Rất mừng là chúng tôi đang đi đúng hướng. Tôi tin rằng, áo dài truyền thống, bao gồm cả áo dài nam và áo dài nữ sẽ ngày càng lan tỏa mạnh mẽ, khẳng định được giá trị và vị thế của mình, góp phần khẳng định bản sắc Việt Nam trong quá trình phát triển và hội nhập. Đồng thời, công cuộc phục hưng áo dài cũng góp phần không nhỏ cho phát triển kinh tế-xã hội của địa phương theo hướng bền vững, rất phù hợp với tinh thần chỉ đạo định hướng của Nghị quyết số 54-NQ/TW ngày 10-12-2019 của Bộ Chính trị “về xây dựng và phát triển Thừa Thiên Huế đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045” và tinh thần Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021 vừa qua.
PV: Ông có nghĩ sự sống dậy của áo dài Huế đã tạo nên một giá trị mới cho di sản này?
Tiến sĩ Phan Thanh Hải: Chắc chắn rồi! Sự phục hưng của áo dài truyền thống cũng đồng nghĩa với việc di sản này đã có được một sức sống mới, nó sẽ ngày càng tỏa sáng trong xã hội đương đại! Với Cố đô Huế, áo dài không chỉ là biểu tượng về văn hóa mà còn là nguồn lực quan trọng cho phát triển kinh tế xã hội một cách bền vững. Sự phục hưng của áo dài thực chất là quá trình đưa di sản vào cuộc sống, phục vụ cuộc sống, phục vụ cộng đồng và sự phát triển.
PV: Với riêng áo dài, để thời gian tới thực sự lan tỏa và phát huy được đúng giá trị vốn có của nó, chứ không dừng lại ở phong trào, theo ông chúng ta cần làm gì?
Tiến sĩ Phan Thanh Hải: Đúng là công cuộc phục hưng áo dài truyền thống đang đạt được nhiều thành công rất khả quan, sức lan tỏa trong cộng đồng ngày càng mạnh mẽ, nhưng để nó phát triển ngày càng sâu rộng, bền vững thì chúng ta còn phải làm rất nhiều việc.
Trước hết, tôi cho rằng chính quyền các cấp cần vào cuộc một cách tích cực, cần có sự nhận thức đúng và đầy đủ về di sản này, từ đó có những chính sách phù hợp để hỗ trợ cho công cuộc phục hưng và phát triển của áo dài truyền thống. Ngay cả các quy định về lễ phục, trang phục công sở cũng cần có sự thay đổi một cách linh hoạt và phù hợp. Chẳng hạn cần sửa đổi quy định: “Nam mặc veston, nữ mặc áo dài truyền thống” như hiện nay.
Rất cần có sự quảng bá, tuyên truyền để cộng đồng hiểu đúng về di sản và xóa bỏ mặc cảm từng tồn tại một thời gian không phải là ngắn về áo dài truyền thống khi xem áo dài là sản phẩm của chế độ phong kiến hủ bại, lạc hậu.
Để tương thích, phù hợp với xã hội đương đại, dĩ nhiên áo dài truyền thống cũng cần có sự thay đổi. Bản thân áo dài là một loại trang phục nên luôn có tính thời trang và thời đại. Sự thay đổi về chất liệu, màu sắc, kiểu dáng cho một số loại áo dài là xu thế tất yếu. Tuy nhiên, mọi sự thay đổi, cách tân đều phải dựa trên sự hiểu biết sâu sắc, đầy đủ về các đặc trưng, đặc điểm của áo dài Việt để bảo đảm không xa rời truyền thống và giữ được bản sắc văn hóa dân tộc. Với những loại trang phục dành cho nghi lễ trang trọng thì cần giữ gìn nghiêm ngặt các đặc trưng vốn có. Kinh nghiệm của người Nhật trong việc bảo tồn chiếc áo kimono và cải tiến liên tục loại áo yukata là một bài học rất hay cho chúng ta.
PV: Trân trọng cảm ơn ông!
HÒA DƯƠNG (thực hiện)