Con người sống trong xã hội luôn có nhiều mối quan hệ, nhưng mối quan hệ gần gũi, thiêng liêng nhất, ân nghĩa sâu nặng nhất là mối quan hệ với cha mẹ, ông bà. Công sinh thành, nuôi dưỡng, tình yêu thương, đùm bọc, che chở của cha mẹ, ông bà đối với con cái tạo nên sự kính trọng đến thiêng liêng. Đối với mỗi người, gia đình là trường học đầu đời, là cái nôi nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục con cái, và cung cấp cho xã hội những công dân tương lai.

Tôi có người bạn là con út trong gia đình đông con. Hai năm trước, khi đang công tác và có nhiều tiềm năng cho vị trí lãnh đạo, quản lý thì anh đột ngột viết đơn xin về nghỉ hưu sớm với lý do gia đình neo bấn. Một lần, được xem clip ghi lại cảnh anh chăm sóc mẹ già yếu, tôi rất cảm động. Tôi đặc biệt khâm phục khi nghe những lời dỗ dành ngon ngọt như mía lùi của anh với mẹ. Đến giờ thì tôi đã hiểu tại sao anh nghỉ hưu sớm. Chữ đạo hiếu cao và nặng hơn núi đã kéo anh ra khỏi công việc yêu thích để về chăm sóc mẹ đẻ mắt lòa, tai điếc và không còn minh mẫn. Người dũng cảm và làm được việc hiếu nghĩa như anh bạn của tôi trong thời nay quả hiếm hoi.  

leftcenterrightdel

Để đạo hiếu là văn hóa trường tồn. Mnh họa: MẠNH TIẾN 

Là đất nước chịu ảnh hưởng sâu sắc của Phật giáo, Nho giáo nên trong văn hóa người Việt, hiếu nghĩa được coi trọng hàng đầu và trở thành văn hóa tiêu biểu. Hiếu nghĩa giúp gia đình ấm êm, con cái giữ chuẩn mực đạo đức, đối xử có trước có sau, có tôn ti trật tự và qua đó xây dựng nền nếp gia phong, hướng tới xây dựng con người có chí tiến thủ, có trách nhiệm học hành tiến thân làm rạng danh gia đình, dòng tộc. Đối với xã hội, chữ hiếu giúp duy trì trật tự, tránh những hành vi đi ngược lại chuẩn mực đạo đức cộng đồng xã hội, ngăn ngừa cái ác phát tác. Trong lịch sử Việt Nam, đạo hiếu được cộng đồng thừa nhận và thực hành làm theo trở thành văn hóa gốc, gắn chặt với chiều dài dựng nước, giữ nước của dân tộc. Cho đến ngày nay, đạo hiếu vẫn là biểu tượng văn hóa sáng ngời của người Việt. Khi nhìn vào những gia đình có gia phong nền nếp, con cái thành kính với cha mẹ, ông bà, tổ tiên, rất nhiều học giả phương Tây đã ngạc nhiên và thích thú rồi tò mò tìm hiểu. Họ coi đó là sự khác biệt tích cực, một đặc trưng nổi bật trong văn hóa của người Việt.

Đối với người Việt, chữ hiếu được hiểu theo 3 nghĩa căn bản là đối xử tốt với cha mẹ, noi theo chí hướng của tổ tiên và giữ tang lễ cho đúng cách. Với cách hiểu này, thì hiếu bao gồm cả hành vi đạo đức lẫn tín ngưỡng, văn hóa tâm linh của con người. Hiếu không chỉ dừng lại ở hành vi quan tâm tới cha mẹ khi còn sống mà còn phải kính nhớ tổ tiên, biết ơn cội nguồn của mình. Tục ngữ, ca dao Việt Nam đã có câu: “Con người có cố có ông/ Như cây có cội, như sông có nguồn”.

Chữ hiếu của người Việt được xuất phát từ quan niệm của Nho giáo và Phật giáo. Bởi cả Nho giáo và Phật giáo đều có chung một quan niệm về đạo hiếu đó là: Biết ơn, kính trọng, chăm sóc chu đáo cha mẹ khi già cả, ốm đau, khi cha mẹ qua đời phải giữ tang lễ đúng cách; đồng thời cũng phải thờ cúng tổ tiên chu đáo, cẩn thận... Đạo hiếu trong Nho giáo, Phật giáo phù hợp với thuần phong, mỹ tục, văn hóa của người Việt Nam. Vì thế, người Việt Nam luôn coi trọng và tiếp thu chữ hiếu trong giáo dục nhân cách cho con người; coi đạo hiếu là đường hướng và phương châm ứng xử nhân văn của con cháu đối với cha mẹ và cũng là các chuẩn mực, thước đo giá trị đạo đức của con người.

Trong các gia đình Việt Nam hiện nay, ảnh hưởng của giá trị đạo hiếu theo quan niệm của Nho giáo và Phật giáo vẫn rất đậm nét. Ở nhiều gia đình, đạo hiếu vẫn được giữ gìn và phát huy; con cháu kính trọng, thương yêu, biết ơn cha mẹ. Lòng biết ơn đó được thể hiện qua hành động của con cháu chăm sóc, giúp đỡ chu đáo cha mẹ khi tuổi già, mãn chiều, xế bóng, ốm đau, bệnh tật. Đạo hiếu được nhiều gia đình lưu giữ cùng với các giá trị đạo đức truyền thống tốt đẹp khác của dân tộc. Dân gian ta thường xuyên nhắc nhở: “Công cha nặng lắm cha ơi/ Nghĩa mẹ bằng trời chín tháng cưu mang”. Nhiều gia đình có phúc dày vì có cha mẹ sống lâu; khi ông bà, cha mẹ thọ 70 tuổi, 80 tuổi, 90 tuổi, 100 tuổi... con cháu tổ chức mừng thọ bày tỏ lòng hiếu kính, biết ơn các cụ. Hầu hết người Việt Nam đều coi việc đối xử tốt với người già là điều may mắn đối với con cháu “kính già già để tuổi cho”. Nhiều người rất có hiếu với cha mẹ. Họ quan tâm, chăm sóc, thương yêu, thành kính với cha mẹ. Họ chăm chỉ học hành, vượt qua khó khăn trong cuộc sống, nỗ lực phấn đấu trở thành những người thành đạt để làm vẻ vang cho dòng họ. Họ đau đớn khi cha mẹ qua đời, thờ cúng cha mẹ theo đúng lễ nghĩa truyền thống của dân tộc.

Bên cạnh mặt tích cực nói trên, hiện tượng vi phạm đạo hiếu đang tồn tại trong không ít gia đình Việt Nam. Hiện tượng đề cao tiền bạc, đề cao cá nhân, lối sống ích kỷ, hẹp hòi ăn sâu, bám rễ ở một bộ phận. Họ không có ý thức gìn giữ giá trị đạo hiếu truyền thống của dân tộc; họ coi thường người già, cho rằng, người già cổ hủ, lạc hậu, chậm tiến; họ không nghe lời dạy bảo của cha mẹ, tùy tiện sống theo sở thích của mình. Không ít thanh niên, học sinh thiếu niềm tin và nghị lực sống, sa ngã vào các tệ nạn xã hội (ma túy, mại dâm, rượu chè, cờ bạc, trộm cắp, lừa đảo, thậm chí giết người, cướp của...) trở thành gánh nặng của gia đình và xã hội. Đó là một trong những biểu hiện của sự bất hiếu.

Hội nhập quốc tế, cùng với quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đang làm cho mô hình gia đình tam đại, tứ đại đồng đường dần bị thay thế bằng mô hình gia đình hạt nhân. Ở mô hình này, mối quan hệ giữa cha mẹ với con cái lỏng lẻo hơn. Đó là cơ sở cho sự phát triển lối sống chạy theo “cái tôi”, “vị kỷ”, thờ ơ, hời hợt, thiếu quan tâm đến cha mẹ. Trong thời đại công nghệ thông tin với sự phát triển và hỗ trợ của các phương tiện thông tin, con người bận bịu hơn, mải mê hơn với các trò giải trí mà quên đi nghĩa vụ trò chuyện, chăm sóc cha mẹ, ông bà, khiến nguy cơ đẩy người già vào chỗ cô đơn, trống trải càng tăng. Ở nhiều gia đình có hiện tượng con cháu coi thường, không tôn kính cha mẹ, có thái độ không đúng mực, “mặt nặng mày nhẹ, đụng rá đá niêu”, làm cho cha mẹ tủi thân, buồn phiền. “Không ăn thì ốm thì gầy/ Ăn vào nước mắt chan đầy bát cơm”. Theo thống kê trong một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Người cao tuổi Việt Nam, tình trạng bạo lực gia đình đối với người cao tuổi ở nước ta có xu hướng tăng và có nhiều trường hợp nghiêm trọng, gây tổn thương về thể chất, tinh thần và thiệt hại về kinh tế. Trong đó đáng chú ý là các biểu hiện người cao tuổi từng bị con cái đánh đập, đe dọa, nhốt trong nhà, bị bỏ rơi, không chăm sóc. Hiện tượng người già cô đơn, sống xa con cháu ngày càng gia tăng, đặc biệt ở đô thị...  Không ít gia đình, con cháu lao vào kiếm tiền tối ngày, họ để người già cô đơn, không nơi nương tựa, họ từ chối, lẩn trốn trách nhiệm chăm sóc, nuôi dưỡng ông bà, cha mẹ; họ dồn hết trách nhiệm cho người giúp việc, hoặc gửi người già vào nhà dưỡng lão; thậm chí họ khinh bỉ, vô lễ, đánh đập, chửi bới, hành hạ, giết ông bà, cha mẹ.

Thực trạng đáng buồn về sự vi phạm đạo hiếu ở một số gia đình hiện nay chính là nguyên nhân sâu xa khiến đạo đức xã hội băng hoại, xuống cấp, khiến cái ác ngày càng nhiều hơn. Để đạo hiếu trở thành giá trị đạo đức cao đẹp, nhân văn, trở thành nền tảng xây dựng gia đình hạnh phúc, xã hội bình yên, văn hóa, ổn định và phát triển, chúng ta phải tăng cường hơn nữa công tác giáo dục đạo đức nói chung và đạo hiếu nói riêng cho mọi người, trong đó cần phải đặc biệt chú trọng đến đối tượng thanh thiếu niên. Cần tăng cường tuyên truyền gương những người giữ đạo hiếu, những gia đình văn hóa tiêu biểu. Áp dụng nhiều biện pháp, tạo động lực xây dựng xã hội học tập và thúc đẩy văn hóa đọc trong cộng đồng. Chỉ có như vậy, đạo hiếu mới phát huy tác dụng và trở thành văn hóa trường tồn.

PHẠM THỊ HOÀNG OANH

Phó giám đốc Khu di tích lịch sử Đền Hùng