1. Ở Việt Nam, Luật Giáo dục năm 2019 và các văn bản dưới luật đều khẳng định mục tiêu giáo dục phổ thông là hướng tới phát triển toàn diện phẩm chất, năng lực học sinh (đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản), giúp các em vừa có tri thức, kỹ năng sống, vừa có lý tưởng, trách nhiệm công dân, sẵn sàng học tập suốt đời và đóng góp cho đất nước.

Từ khi Chương trình giáo dục phổ thông (GDPT) ban hành năm 2018 (thường gọi là Chương trình GDPT 2018) thay thế Chương trình GDPT 2006 trở thành khung chương trình chuẩn quốc gia, áp dụng thống nhất toàn quốc thì có một số vấn đề gây tranh luận, nổi bật là những bất cập từ SGK. Theo dõi quá trình thay đổi SGK, nhiều chuyên gia cho rằng có bất cập không hề nhỏ. SGK theo chương trình mới có giá khá cao so với thu nhập bình quân của nhiều gia đình, nhất là vùng nông thôn, miền núi. Một số bộ SGK chỉ dùng một lần không truyền lại cho học sinh khóa sau, làm tăng gánh nặng chi phí cho phụ huynh.

leftcenterrightdel

Sách giáo khoa một bộ thống nhất trong chương trình giáo dục phổ thông 2006. Ảnh: VIỆT HÒA 

Về chất lượng nội dung SGK cũng chưa đồng đều. Cụ thể có những lỗi biên tập, trình bày, sai sót kiến thức bị phát hiện ngay trong năm học đầu tiên đã gây ra không ít sự lo lắng cho phụ huynh. Dư luận cũng phản ánh, một số bài học bị đánh giá là thiếu tính thực tiễn, hoặc “quá tải” so với khả năng tiếp nhận của lứa tuổi học sinh. Hơn nữa, dư luận phản ánh, một số nội dung trong các SGK còn xa lạ với học sinh nông thôn, miền núi vì hình minh họa thường gắn với đô thị. Trong khi đó nội dung giáo dục địa phương vốn là ưu điểm mới nhưng triển khai còn hình thức, thiếu tài liệu hỗ trợ, nên chưa phát huy được vai trò gắn kết giữa SGK với thực tế sống.

Việc cho phép nhiều bộ SGK cùng tồn tại (mỗi môn có nhiều sách của các nhà xuất bản khác nhau) được xem là bước tiến về xã hội hóa, nhưng thực tế lại gây khó khăn trong lựa chọn vì hội đồng nhà trường, giáo viên và phụ huynh phải cân nhắc, đôi khi dẫn đến tranh luận chưa giải quyết được.

Đưa SGK mới vào giảng dạy, giáo viên mất nhiều thời gian thay đổi phương pháp dạy học cho phù hợp. Học sinh, đặc biệt là lớp đầu cấp gặp khó về phương pháp học mới, đồng thời chịu áp lực từ khối lượng kiến thức trong chương trình SGK mới.

Những bất cập này được hóa giải dần dần trong quá trình thực hiện, nhưng việc phụ huynh bỏ ra kinh phí tốn kém mua SGK dùng một lần thì vẫn hiện hữu, gây ra áp lực kinh tế, tâm lý với phụ huynh, nhất là các gia đình ở nông thôn, miền núi, đồng bào dân tộc thiểu số.

2. Ngày 22-8-2025, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 71-NQ/TW “Về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo”, trong đó yêu cầu rà soát và thực hiện chương trình GDPT nhằm bảo đảm cung cấp một bộ SGK thống nhất toàn quốc. Tôi cho rằng, đây là chỉ đạo hết sức đúng đắn và nhân văn. Trước hết, xin khẳng định, ưu việt đầu tiên của một bộ SGK chuẩn chính là bảo đảm công bằng. Khi mọi học sinh từ đồng bằng tới miền núi, từ đô thị hiện đại tới hải đảo xa xôi đều học cùng một nền tảng tri thức, thì cơ hội học tập, thi cử mới thật sự bình đẳng. Điều này giúp cho việc thi cử sẽ công bằng hơn. Cơ hội tốt nghiệp THPT để có việc làm ổn định hoặc học tập sẽ lớn hơn.

Trong bối cảnh giáo dục Việt Nam tổ chức kỳ thi tốt nghiệp THPT chung cho cả nước, sự thống nhất về SGK là điều kiện tất yếu để đề thi, kiểm tra, đánh giá phản ánh đúng năng lực học sinh, tránh chênh lệch, bất công. Một bộ SGK duy nhất, ổn định sẽ củng cố niềm tin xã hội vào chất lượng và sự công minh của hệ thống giáo dục.

Thực tế nhiều năm qua, mỗi mùa tựu trường trở thành nỗi lo lớn của không ít gia đình, đặc biệt ở nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa. Đa số giá một bộ SGK hiện nay vài trăm nghìn đồng và chỉ dùng được một năm, không tái sử dụng cho khóa sau. Một bộ SGK chuẩn, dùng lâu dài, được thiết kế bền, có khả năng truyền lại cho thế hệ sau, sẽ tiết kiệm hàng nghìn tỷ đồng mỗi năm cho xã hội. Nếu từ năm 2030, SGK được cung cấp miễn phí như mục tiêu Nghị quyết 71 đề ra thì gánh nặng kinh tế của phụ huynh sẽ giảm hẳn, việc học tập của con trẻ không còn bị ảnh hưởng quá nhiều bởi điều kiện tài chính.

Sự thay đổi liên tục của SGK trong những năm gần đây gây áp lực không nhỏ cho giáo viên. Mỗi bộ sách có cách trình bày, hệ thống bài học khác nhau, buộc giáo viên phải liên tục điều chỉnh giáo án, phương pháp dạy, khiến việc bồi dưỡng chuyên môn, trao đổi kinh nghiệm khó thống nhất.

Một bộ SGK duy nhất, ổn định nhiều năm, giúp giáo viên có điều kiện nghiên cứu sâu, chuẩn bị bài giảng công phu, tích lũy kinh nghiệm, sáng tạo phương pháp dạy học phù hợp. Nhà trường cũng thuận lợi trong quản lý, kiểm tra, tổ chức sinh hoạt chuyên môn. Từ đó, học sinh được tiếp cận tri thức tốt hơn qua những giờ học bài bản, chất lượng.

SGK không chỉ truyền đạt kiến thức khoa học mà còn là công cụ bồi dưỡng nhân cách, lý tưởng, bản sắc văn hóa dân tộc. Một bộ SGK sử dụng thống nhất từ nông thôn đến thành thị, miền xuôi đến miền ngược, từ Bắc chí Nam, được biên soạn công phu, thẩm định chặt chẽ, sẽ trở thành “bản chuẩn tri thức quốc gia”, định hướng thống nhất cho nhiều thế hệ công dân.

Điều này cũng giúp hạn chế nguy cơ thương mại hóa tri thức, khi mỗi nhà xuất bản chạy theo lợi nhuận có thể đưa vào sách những nội dung không chuẩn mực, khiến cho công tác kiểm soát gặp nhiều khó khăn. Ngược lại, một bộ SGK chuẩn, dùng lâu dài sẽ vừa khoa học, vừa gần gũi, vừa mang tính định hướng giá trị, góp phần nuôi dưỡng tâm hồn và lý tưởng cho học sinh.

Tham khảo ở các nước có nền giáo dục tiên tiến như Nhật Bản, Hàn Quốc, Pháp đều áp dụng mô hình SGK thống nhất, được nhà nước kiểm soát chặt chẽ. Bộ SGK thường được sử dụng trong thời gian dài và chỉ điều chỉnh khi có sự thay đổi lớn về khoa học hoặc xã hội. Chính sự ổn định này tạo nên chất lượng đồng đều và củng cố lòng tin xã hội vào giáo dục. Tôi nghĩ rằng, nên tiếp thu kinh nghiệm này để áp dụng vào thực tiễn. Cần biên soạn một bộ SGK chuẩn, kết hợp với học liệu bổ trợ đa dạng, tài liệu địa phương, kho học liệu số sẽ là lựa chọn hợp lý.

Để một bộ SGK dùng lâu dài thật sự ưu việt, tôi cho rằng cần hội đủ những điều kiện cốt yếu, như: Tổ chức biên soạn công phu, thẩm định chặt chẽ với sự tham gia của giới khoa học, nhà giáo, phụ huynh, học sinh. Nội dung và các bài học trong SGK cần vừa bảo đảm tri thức cốt lõi, vừa có không gian cho giáo viên sáng tạo. Bên cạnh đó, theo tôi, SGK nên in khổ vừa, chất liệu tốt, ít thay đổi hình thức, để nhiều thế hệ dùng lại. Tiếp đó, cần xây dựng phiên bản SGK điện tử, kho học liệu trực tuyến, hỗ trợ dạy và học trong kỷ nguyên số.

Một bộ SGK chuẩn, dùng lâu dài không chỉ giải quyết vấn đề kỹ thuật hay tài chính mà còn mang ý nghĩa xã hội, văn hóa, chính trị sâu sắc. Nó bảo đảm sự công bằng tri thức, tiết kiệm chi phí, ổn định môi trường giáo dục, chuẩn hóa hệ thống và nuôi dưỡng bản sắc văn hóa dân tộc.

Có thể nói, lựa chọn một bộ SGK thống nhất chính là lựa chọn con đường ổn định để phát triển. Bởi giáo dục không thể thay đổi theo mùa vụ hay thị trường mà cần một nền tảng bền vững, chắc chắn, để từ đó thế hệ trẻ có thể vững bước vào tương lai. Và bộ SGK chuẩn, dùng lâu dài, chính là nền móng không thể thay thế cho sự nghiệp "trồng người" của đất nước.

Đại tá, TS PHẠM NGUYỄN NGỌC ANH