Điêu khắc ánh sáng, hay còn gọi là light sculpting, là một loại hình nghệ thuật hiện đại sử dụng ánh sáng như chất liệu cốt lõi để tạo ra các tác phẩm thị giác đầy mê hoặc.
Không giống điêu khắc truyền thống với đá, gỗ hay kim loại, nghệ thuật này “tạc” nên hình khối, không gian và cảm xúc thông qua sự kết hợp tinh tế của ánh sáng, bóng tối, màu sắc, chuyển động và đôi khi cả âm thanh. Từ những màn trình diễn laser rực rỡ trong các lễ hội đến những cài đặt ánh sáng tương tác trong bảo tàng hay không gian công cộng, điêu khắc ánh sáng phá vỡ ranh giới giữa thực tại và ảo ảnh, mang đến cho người xem những trải nghiệm thị giác và cảm xúc độc đáo. Một tác phẩm ánh sáng có thể biến một bức tường bê tông thành một bức tranh sống động, hay khiến người xem cảm giác như đang bước vào một vũ trụ song song.
Nghệ thuật điêu khắc ánh sáng có nguồn gốc từ những thử nghiệm tiên phong trong thế kỷ 20. Vào thập niên 1920, các nghệ sĩ thuộc phong trào Bauhaus như László Moholy-Nagy bắt đầu khám phá ánh sáng như một phương tiện nghệ thuật. Ông đã sử dụng các thiết bị như Light-Space Modulator để tạo ra những hiệu ứng thị giác động. Đến giữa thế kỷ 20, các nghệ sĩ như Dan Flavin với những tác phẩm đèn neon tối giản đã nâng tầm ánh sáng thành một biểu tượng nghệ thuật. Sang thế kỷ 21, công nghệ LED, laser, lập trình kỹ thuật số và cảm biến chuyển động đã mở ra một kỷ nguyên mới cho điêu khắc ánh sáng.
    |
 |
Tác phẩm điêu khắc ánh sáng “Trang sử vàng” của Bùi Văn Tự. Ảnh: HỒNG HOA
|
Những nghệ sĩ đương đại như James Turrell với các không gian nhập vai như Skyspace hay Olafur Eliasson với The Weather Project (một mặt trời giả khổng lồ tại Tate Modern) đã biến ánh sáng thành một phương tiện kể chuyện, khơi gợi cảm giác kinh ngạc và chiêm nghiệm. Các lễ hội ánh sáng toàn cầu như Vivid Sydney, Lumiere London hay Festival of Lights ở Berlin đã đưa nghệ thuật này ra khỏi phòng tranh, biến cả thành phố thành những sân khấu ánh sáng ngoạn mục.
Việt Nam cũng là một trong số ít ỏi quốc gia có những nghệ sĩ nghiên cứu và cho ra các sản phẩm nghệ thuật điêu khắc ánh sáng. Người đầu tiên ở Việt Nam thành công với nghệ thuật này là Ngô Trần Vũ, một nghệ sĩ thị giác người Mỹ gốc Việt, sinh sống và làm việc tại Boston, Hoa Kỳ.
Bà được biết đến với các tác phẩm nghệ thuật đa phương tiện mang tính xã hội, kết hợp giữa nhiếp ảnh, hội họa, điêu khắc và sắp đặt. Mặc dù bà không chuyên về điêu khắc ánh sáng theo nghĩa truyền thống, nhưng việc sử dụng ánh sáng trong các tác phẩm của bà đóng vai trò quan trọng trong việc truyền tải thông điệp về ký ức, di cư và bản sắc văn hóa. Trong nghệ thuật của Ngô Trần Vũ, ánh sáng không chỉ là công cụ thị giác mà còn là phương tiện để kể chuyện, kết nối cộng đồng và tôn vinh di sản văn hóa.
Đặc trưng cơ bản trong nghệ thuật sử dụng ánh sáng của Ngô Trần Vũ là coi ánh sáng như biểu tượng của ký ức và tâm linh. Bà đã kết hợp ánh sáng với nhiếp ảnh, hội họa, điêu khắc và sắp đặt để tạo nên không gian nghệ thuật đa chiều, khuyến khích người xem tương tác và suy ngẫm về các chủ đề như di cư, ký ức và công lý xã hội. Các tác phẩm của Ngô Trần Vũ thường được trưng bày trong không gian công cộng, nhằm tạo ra nơi chốn để cộng đồng cùng nhau tưởng niệm, kết nối và chữa lành những vết thương lịch sử.
Và quan trọng hơn, tác phẩm của Ngô Trần Vũ thường lấy cảm hứng từ văn hóa và truyền thống Việt Nam, như Lễ hội điện Hòn Chén ở Huế, nhằm tôn vinh và giữ gìn bản sắc văn hóa trong cộng đồng người Việt. Ví dụ, ở dự án Journey of Light, bà sử dụng ánh sáng trong tác phẩm của mình để tượng trưng cho đom đóm-hình ảnh dẫn lối cho linh hồn tổ tiên trong văn hóa Việt Nam. Với bà, ánh sáng không chỉ là yếu tố thị giác mà còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc.
Trong vài năm qua, ở Việt Nam xuất hiện một nghệ sĩ điêu khắc ánh sáng theo phong cách riêng, đó là Bùi Văn Tự. Anh là người đầu tiên nghiên cứu sự kết hợp giữa điêu khắc truyền thống và hiệu ứng ánh sáng để tạo ra những hình ảnh từ bóng đổ, mang đậm giá trị văn hóa và lịch sử. Bùi Văn Tự đang mở hướng nghiên cứu và ứng dụng điêu khắc ánh sáng như một nghệ thuật ứng dụng công nghệ cao (Art + Technology). Đặc trưng cơ bản trong nghệ thuật điêu khắc ánh sáng của Bùi Văn Tự được tựu ở 5 vấn đề chính:
Tạo hình từ bóng đổ: Tác phẩm của anh không phải là hình khối trực tiếp mà là những hình ảnh được tạo ra từ bóng đổ khi ánh sáng chiếu vào vật thể. Điều này đòi hỏi sự tính toán tỉ mỉ về góc chiếu sáng và hình dạng vật thể để tạo ra hình ảnh mong muốn trên bề mặt phản chiếu.
Chất liệu tự nhiên: Anh thường sử dụng các chất liệu như gỗ lũa và gốm-những vật liệu truyền thống của Việt Nam để tạo nên tác phẩm, kết hợp giữa thủ công mỹ nghệ và công nghệ ánh sáng hiện đại.
Kể chuyện văn hóa-lịch sử: Nội dung các tác phẩm thường xoay quanh các nhân vật lịch sử, vĩ nhân và những câu chuyện văn hóa Việt Nam. Ví dụ, Triển lãm “Thắp đèn soi niên sử” tại Bát Tràng đã tái hiện chân dung các anh hùng dân tộc thông qua nghệ thuật ánh sáng.
Tương tác giữa hình và bóng: Anh xem sự tương tác giữa hình và bóng như một ẩn dụ cho ngôn ngữ có nghĩa đen và nghĩa bóng, tạo nên chiều sâu triết lý trong tác phẩm.
Ứng dụng công nghệ và kỹ thuật: Quá trình sáng tạo đòi hỏi sự kết hợp giữa kỹ thuật điêu khắc và công nghệ chiếu sáng, từ việc thiết kế vật thể đến việc điều chỉnh nguồn sáng để đạt được hiệu ứng mong muốn.
Bùi Văn Tự đã có một số tác phẩm tiêu biểu: “Nước Nga vĩ đại”, “Hành trình nhật ký xuyên không” là tập hợp gần 100 tác phẩm điêu khắc ánh sáng, tái hiện các giai đoạn phát triển của con người từ thời kỳ tìm ra lửa đến thời kỳ cách mạng khoa học kỹ thuật và được triển lãm tại Ninh Bình. “Dấu chân người lính-Khát vọng hòa bình” là bộ sưu tập ra mắt nhân kỷ niệm Ngày Thương binh-Liệt sĩ, thể hiện lòng tri ân và khát vọng hòa bình qua nghệ thuật ánh sáng.
Gần đây, Bùi Văn Tự cho ra đời tác phẩm độc đáo có tên “Trang sử vàng” có kích thước cao 1.945mm và rộng 2.025mm, mang thông điệp hành trình 80 năm của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, từ mốc son lịch sử ngày 2-9-1945 cho đến bước vào kỷ nguyên mới. Hiện diện nổi bật trên cùng của hai trang sách là đàn chim lạc đang bay cao, vươn mình trên những áng mây. Tiếp đó là 18 chú chim lạc gợi nhớ lên hình ảnh 18 vị Vua Hùng và cội nguồn con Rồng cháu Tiên với hai chữ “đồng bào” thiêng liêng. Đồng thời, hình ảnh giúp gợi nhớ đến lời dạy của Bác: “Các Vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước”. Cạnh đó, đàn chim lạc kết hợp với làn sóng nước và những dãy núi non trùng điệp tạo nên bức tranh sơn thủy hữu tình, thơ mộng mà hùng vĩ của non sông Việt Nam, nổi bật trên đó là dòng chữ: “Không có gì quý hơn độc lập tự do”. Khi xem trình diễn tác phẩm, nhiều nghệ sĩ đã đánh giá, “Trang sử vàng” là một tác phẩm nghệ thuật, là nhịp cầu kết nối quá khứ, hiện tại và tương lai.
Hiện nay, loại hình nghệ thuật độc đáo mà Bùi Văn Tự đang theo đuổi đã mở ra một hướng đi mới cho nghệ thuật đương đại Việt Nam. Đó là sự kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, giữa vật chất và ánh sáng, để kể những câu chuyện sâu sắc về văn hóa và lịch sử dân tộc.
Trên thế giới, điêu khắc ánh sáng đã phát triển thành một loại hình nghệ thuật độc lập và hiện là một nhánh quan trọng trong nghệ thuật thị giác đương đại. Nó có mặt tại nhiều triển lãm nghệ thuật quốc tế, festival ánh sáng và trình diễn nghệ thuật công cộng. Nó được giảng dạy và nghiên cứu trong các trường đại học, viện nghệ thuật, chủ yếu trong khuôn khổ các ngành: Nghệ thuật thị giác, nghệ thuật đa phương tiện, thiết kế ánh sáng, điêu khắc ánh sáng, nghệ thuật sắp đặt.
Tại Việt Nam, điêu khắc ánh sáng chưa được đào tạo như một chuyên ngành độc lập. Tuy nhiên, một số giảng viên, sinh viên các trường mỹ thuật đã và đang tiếp cận, nghiên cứu loại hình này trong các đề án cá nhân hoặc triển lãm nghệ thuật đương đại.
Tương lai của điêu khắc ánh sáng rất triển vọng. Với sự phát triển của công nghệ 5G, trí tuệ nhân tạo (AI) và thực tế ảo, các nghệ sĩ có thể tạo ra những tác phẩm phức tạp hơn, tương tác hơn. Thiết nghĩ rằng, các cơ quan chức năng cần có các giải pháp nghiên cứu để nghệ thuật điêu khắc ánh sáng của các nghệ sĩ Việt Nam có dịp lan tỏa mạnh mẽ trong cộng đồng và đi ra thế giới.
Họa sĩ LÊ TIẾN VƯỢNG