“Nhật ký” của Mặt trận Điện Biên Phủ
33 số báo QĐND in, xuất bản ngay tại Mặt trận Điện Biên Phủ chính là: Cơ quan ngôn luận tác chiến duy nhất của Bộ Tổng Tư lệnh. Là “nhật ký” của trận quyết chiến chiến lược, ghi lại nhịp tiến công, giằng co: “Vây, lấn, tấn, phá, triệt, diệt” từng cụm cứ điểm. Khắc ghi vào nguồn sử liệu gốc “giọng nói tại trận”, không phải hồi tưởng. Chính vì nó ra đời không sau sự kiện, mà ngay trong sự kiện nên giá trị lịch sử của nó cao hơn các loại hồi ký, tổng kết sau này.
33 số báo QĐND xuất bản ngay tại Mặt trận Điện Biên Phủ năm 1954 (số đầu tiên: Số 116, ra ngày 28-12-1953; số cuối: Số 148, ra ngày 16-5-1954) giá trị không đo đếm được bằng vật chất mà bằng tinh thần và sức mạnh Việt Nam. Đó là “33 chứng tích tinh thần”, “33 mũi khoan niềm tin” xuyên qua bùn đất, xuyên qua mưa gió, xuyên qua tiếng pháo gầm, xuyên qua bóng tối và nỗi chết rình rập để thắp lên ánh sáng trong trái tim người lính.
Bối cảnh để hiểu đúng chiều sâu của di sản 33 số báo ấy không phải là 33 đơn vị ấn phẩm thường nhật. Nó là 33 nhát khắc lên lịch sử, độc lập với thời gian, nhưng lệ thuộc vào điều kiện chiến tranh: Giấy hiếm, mực trộn, chữ sắp tay, đặt bản in ngay chân đồi, dưới pháo kích, dưới đói, dưới bom, trong những đêm địa đạo ẩm, người in đi chiến đấu, người viết có thể hy sinh ngay sáng hôm sau.
Ở nghĩa vật chất, đó là sản phẩm thô sơ, nhỏ bé. Nhưng, ở nghĩa tinh thần và giá trị lịch sử thì đó là hình thái kết tinh cao nhất của báo chí thời chiến Việt Nam.
Báo chí trở thành sức mạnh chiến đấu và chiến thắng
33 số báo, đó là 33 nhịp tim của Mặt trận Điện Biên Phủ. Một bài xã luận vẫn có thể làm một chiến sĩ điềm tĩnh hơn, một thông tin về trận thắng giúp một tổ xung kích vững tin hơn, một dòng thơ ở trang cuối làm một người lính trẻ giấu bức thư nhà vào túi áo, chợt nhớ mình với quê hương, là hậu phương, là làng xóm, phố phường, còn mẹ, vợ con và người thân, còn lý do để không bao giờ lùi bước.
Ý nghĩa lớn nhất của những số báo ấy nằm ở nội lực tinh thần mà nó nung nấu. 33 số báo QĐND tại mặt trận lúc ấy là để chiến đấu. Nó hiện thực hóa một chân lý: “Thông tin cũng là một loại vũ khí”-báo chí trở thành “hỏa lực chiến thắng”. Tờ báo kết nối chiến hào với tầm nhìn chiến lược của Đảng, của Tổng Quân ủy; biến lời chỉ đạo thành mệnh lệnh đi thẳng vào từng tiểu đội, từng khẩu đội pháo, từng người lính kéo pháo qua đèo. Báo chí giữ mạch niềm tin, giữ độ nóng, nhiệt thành của lý tưởng.
Nhiều chiến sĩ Điện Biên kể lại: Có hôm súng không đủ đạn nhưng báo vẫn ra số mới. Chỉ câu chuyện ấy thôi đã đủ nói cho cả một thế hệ biết rằng: Niềm tin không được phép đứt mạch. 33 số báo QĐND xuất bản ngay tại Mặt trận Điện Biên Phủ năm 1954 đã trở thành một chứng cứ sống động về tầm vóc của công tác tư tưởng-tuyên truyền trong chiến tranh nhân dân.
Điện Biên Phủ là chiến dịch quyết chiến chiến lược với những trận đánh cam go, ác liệt. Và 33 số báo còn là “biên bản ghi niềm tin”, ghi ở đúng thời điểm, đúng địa điểm, đúng thân phận người chiến sĩ trong khoảnh khắc lịch sử. Mỗi số báo không chỉ mang tin, mà mang tinh thần chính nghĩa. Mỗi bài viết không chỉ mô tả chiến sự, mà thổi bùng lên khát vọng, ý chí quyết tâm nhất định chiến thắng.
Giá trị di sản và tư liệu chiến tranh
Ngày nay, nhìn lại bằng tư duy nghiên cứu hiện đại, 33 số báo đó mang giá trị vô giá:
Đó là, giá trị tư liệu nguyên bản cấp 1: Ở tầng lịch sử, đó là tư liệu nguyên bản, phản chiếu trực tiếp từ chiến hào: Ngôn ngữ, tâm thế, nhận thức và “chân dung tinh thần” của bộ đội ta trong tiến trình từng đợt vận động chiến thuật; nó ghi lại “nhịp đập trái tim” ngay trong trận đánh, nghĩa là không bị “lọc qua hồi ức”, không bị pha loãng bởi khoảng cách năm tháng. Nó ghi lại cảm xúc, hành động, ý chí đúng thời điểm. Về phương diện khoa học lịch sử, đây là tư liệu vàng, không thể thay thế bởi bất kỳ hồi ký hay tổng kết chiến tranh nào.
Đó là, giá trị của niềm tin chiến đấu: Nó phản ánh trực tiếp tư duy chỉ huy-chính trị-tuyên truyền của QĐND Việt Nam. Chúng ta có thể đo đếm pháo, đo đếm đạn, đo đếm số quân... nhưng không thể đo bằng con số “sức mạnh tinh thần” được truyền vào chiến sĩ qua từng trang báo QĐND tại mặt trận.
Đó là, giá trị về mặt tư tưởng-chính trị: Là biến dạng vật chất của chiến tranh chính trị, chiến tranh niềm tin, vốn là thành tố cốt lõi cấu thành thắng lợi của chiến tranh nhân dân. Điện Biên Phủ không chỉ là trận thắng quân sự, nó còn là trận thắng của tư duy chiến tranh nhân dân và 33 số báo này chính là “ngôn luận trực tiếp” của tư duy ấy; cho thấy trình độ tổ chức thông tin của chiến tranh nhân dân. Nói theo ngôn ngữ hiện đại: Đó chính là newsroom tác chiến được dựng ngay trong địa đạo, dưới bom pháo, trong thiếu thốn vật chất trầm trọng.
Do vậy, khi khảo cứu 33 số báo này, chúng ta không chỉ tiếp cận một nguồn tư liệu, mà tiếp cận một cấu trúc sức mạnh vô hình của chiến tranh Việt Nam: Sức mạnh của thông tin chính nghĩa, của truyền thông chiến đấu, của năng lượng tinh thần được tổ chức và dẫn truyền có chủ đích.
Giá trị biểu tượng lịch sử
33 số báo QĐND xuất bản ngay tại Mặt trận Điện Biên Phủ năm 1954 là một “vật thể ký ức” mang theo giá trị chứng minh tính chính nghĩa của cuộc chiến. Điện Biên Phủ không chỉ thắng bằng pháo, đạn, bằng sức mạnh vật chất mà thắng bằng lý, bằng niềm tin, bằng ánh sáng tinh thần. Đó là “hình dạng vật chất của chính nghĩa”, là di vật biểu tượng của chính nghĩa.
Bởi vậy, giá trị của 33 số báo QĐND xuất bản tại Mặt trận Điện Biên Phủ không thể thu hẹp trong phạm trù “ấn phẩm báo chí thời chiến”. Đây là một phần của cơ chế vận hành thắng lợi, là kênh nuôi dưỡng ý chí trong điều kiện gian khổ, thiếu thốn, hiểm nguy bậc nhất. Giá trị của chúng nằm ngay ở chức năng đã được chứng minh bằng thực tế chiến trường, không mô tả chiến thắng, mà góp phần tạo ra chiến thắng.
Bởi thế, trong mọi chuẩn thang đánh giá di sản, 33 số báo đó hoàn toàn xứng đáng tôn vinh là di sản văn hóa, thậm chí cao hơn là bảo vật quốc gia nằm trong lớp “vô giá”. Đó là ký ức vật thể của một khoảnh khắc lịch sử, trong đó người Việt Nam bằng ý chí, nghị lực, bản lĩnh đã chiến thắng một thực dân. Nếu có một thước đo cho những di sản không tính bằng vàng bạc thì di sản đó chính là đây.
Đây là 33 số báo mẫu mực của báo chí chiến trường: Thấu lời Bác Hồ dạy: Viết phải thiết thực, phải ngắn gọn, dễ hiểu, dễ nhớ; phù hợp với bộ đội, phù hợp với yêu cầu chiến đấu. Các bài viết ngắn, chắc chắn, truyền lệnh, nâng tinh thần; động viên, tuyên truyền đúng thời điểm quyết định. Ghi chép thực tế địa hình, thời tiết, hỏa lực, lương thực, tải đạn, đường kéo pháo... nên giờ đây trở thành nguồn sử liệu để đối chiếu “diễn biến thật” của từng đợt tiến công; phục dựng tác chiến, hậu cần, kỹ thuật trong nghiên cứu quân sử.
Như vậy: 33 số báo QĐND xuất bản tại Mặt trận Điện Biên Phủ là di cảo chiến trường sống, ghi lại “tâm thế và nhịp đập của chiến thắng” ngay tại thời điểm nó được tạo ra. Đây chính là tiếng nói của chính nghĩa, của bản lĩnh, niềm tin, của phẩm giá Bộ đội Cụ Hồ, được viết từ trái tim, khối óc, từ mồ hôi, máu đào của người lính dưới mưa bom bão đạn. Với tầm vóc di sản rất đặc biệt, 33 số báo vừa mang giá trị sử liệu, vừa chứa đựng giá trị tinh thần, vừa là chuẩn mực của báo chí cách mạng Việt Nam.
Thiếu tướng, PGS, TS NGUYỄN VĂN SÁU, Phó viện trưởng Viện Chiến lược và Lịch sử quốc phòng Việt Nam