Theo quyển “Chuyện đông chuyện tây” tập 1, Nhà xuất bản tổng hợp TP Hồ Chí Minh năm 2019, trang 250, đời sống con tằm, nở đến ngày thứ ba thì rụng lông, con tằm từ màu đen chuyển sang màu trắng. Nằm một ngày một đêm không ăn uống gì, lột xác đổi lốt lớn lên gọi là dậy vào ăn mốt. Rồi ba ngày nằm lại một ngày dậy vào ăn hai, ba ngày lại nằm một ngày dậy vào ăn ba, ba ngày lại nằm một ngày dậy vào ăn dỗi. Tằm chín là con tằm đã to lớn hết cỡ, thân mình từ trắng bên ngoài, đen trong ruột chuyển sang toàn thân vàng óng.

Tằm chín thả ra cái né để chúng kéo kén. Né là tấm phên mắt cáo đan bằn nan tre, nứa. Trên mặt né có dắt các búi rơm hoặc dây củ từ để tằm làm tổ.

Hom chính là những cái nan tre, nan nứa dùng để đan né. Con tằm kéo kén trên cái né đan bằng những cái hom. Người nuôi tằm gỡ kén đúng thời điểm thì dễ dàng, nếu để kén già quá thì khó gỡ vì dính chặt vào hom. Nghĩa là kén bị kẹn, sát quá, không róc. Vì vậy, người nuôi tằm đúc kết kinh nghiệm “già kén kẹn hom”.

Tuy nhiên, đây mới chỉ là lớp nghĩa thứ nhất. Từ “kén” còn được hiểu theo một nghĩa khác. Theo quyển “Từ điển tiếng Việt”, Viện Ngôn ngữ học, năm 2021, trang 609, “kén”: (1) tổ bằng tơ của một loài sâu tìm bướm như tằm dệt ra để ẩn lúc hóa nhộng (tằm làm kén). Bọc sinh sản có vỏ cứng do một loài sâu bọ tạo ra (kén sán, sâu đã làm kén); (2) chọn kỹ theo tiêu chuẩn đã định, không hạ thấp yêu cầu (cấy lúa phải kén mạ, nuôi cá phải kén giống...); có những tiêu chuẩn đòi hỏi riêng cao hơn bình thường nhiều trong việc lựa chọn (giống cây này rất kén đất trồng, cô ta rất kén...). Vì vậy, câu thành ngữ “già kén kẹn hom” còn được dùng với hàm ý khác là kén chọn kỹ quá để đến nỗi tình duyên lỡ làng, cuối cùng có thể gặp cảnh không như ý.

Theo Giáo sư Nguyễn Lân giải thích trong cuốn “Từ điển thành ngữ tục ngữ Việt Nam”, Nhà xuất bản Văn học, năm 2016, trang 181, “già kén kẹn hom”: Khi để kén quá lâu thì kẹn tức là không róc. Ở đây có trường hợp chơi chữ: Kén chọn kỹ quá thì rút cục không được gì (thường dùng để chê những phụ nữ kén chồng kỹ quá, đến mức quá tuổi vẫn chưa có chồng).

VĂN TUẤN