Gìn giữ, phát triển nghệ thuật ca trù

Ông Trương Quang Hiến cưới vợ vào cuối tháng 11-1953. Khi được "mai mối", bà Duyên-vợ ông chỉ biết ông Hiến bằng tuổi mình (sinh năm 1934), là con nhà giàu ở làng Cao La, xã Dân Chủ, huyện Tứ Kỳ, tỉnh Hải Dương (nay là xã Tân Kỳ, TP Hải Phòng), có bằng Đệ tứ thành chung năm thứ ba (tương đương lớp 12 bây giờ). Thân phụ Trương Phúc Trữ tham gia giành chính quyền ở địa phương tháng 8-1945 và là Chủ tịch Ủy ban kháng chiến kiêm hành chính lâm thời từ ngày đó và đã qua đời do bị trúng đạn của giặc Pháp. Ông Hiến ở với thân mẫu Vũ Thị An và hai em trai.

Điều gây ấn tượng nhất với bà là ông Hiến rất yêu văn nghệ dân gian, nhất là môn ca trù (vốn cổ của làng Cao La, do gánh hát của “đại thụ” Nguyễn Phú Tằng du nhập từ Thăng Long hàng trăm năm về trước). Hồi nhỏ, bà đi xem hội ở các làng lân cận, thường thấy “cậu ấm” này bám gấu áo bố mẹ, mê mẩn xem hát ca trù. Nghe các cụ bảo: “Người thích xem ca trù thường hướng thiện và nhân hậu”. Nay duyên phận với ông, bà thấy an lòng, đôi khi ước vọng người chồng của mình sẽ là danh nhân dân gian, cho dù mong ước ấy rất mơ hồ!

Cuối thập niên 1990, đầu thập niên 2000, khi các nghị quyết của Đảng về lĩnh vực văn hóa, đặc biệt là Nghị quyết Trung ương 5, khóa VIII “Về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” được hiện thực hóa vào cuộc sống thì ông Trương Quang Hiến cũng luôn canh cánh bên lòng, trăn trở việc gìn giữ bảo tồn và phát triển đưa nghệ thuật ca trù của quê hương lên tầm vóc mới.

leftcenterrightdel

Vợ chồng Nghệ nhân Ưu tú Trương Quang Hiến. 

Một hôm, bà Duyên thấy chồng ngồi tư lự bên chiếc đàn đáy gỗ mít vừa được anh Hoàn thợ mộc giỏi của làng đẽo xong, liền đến hỏi han. Ông thổ lộ: “Tôi muốn lập Câu lạc bộ (CLB) Ca trù xã ta để rồi đưa nó cùng với các kép, các đào kính quý của quê hương lên sân khấu quốc gia. Nhưng cái “anh” này nó thanh cao, tinh túy, bác học... đòi hỏi phải có “đầu tư”. Không có nguồn kinh phí e rằng lập ra rồi bỏ không, mang tiếng chết!”. Bà nói ngay: “Ông cứ dồn hết thời giờ và lương hưu cho việc ấy! Khi nào tôi cần hỗ trợ, sẽ xin ông!”. Tuy nhiên, đến tận giờ, bà vẫn chưa “xin” ông lần nào.

Đáp lại tấm lòng của vợ, ông Hiến thành lập CLB Ca trù Dân Chủ. Ban đầu ông làm Chủ nhiệm và có 3 “hạt giống đỏ” là: “Đệ nhất danh cầm” Nguyễn Phú Đẹ, 76 tuổi, cháu nội của cụ Nguyễn Phú Tằng, người tâm nguyện suốt đời vì sự phát triển của ca trù; các ca nương: Nguyễn Thị Cung (đệ nhất), Nguyễn Thị Bóc (đệ nhị). Nay đã có 2 kép đàn, 4 cầm chầu, 6 ca nương và 10 thành viên phụ họa; trong đó có 4 cháu dưới 10 tuổi.

Để đưa ca trù Dân Chủ “ra biển lớn”, ông Hiến tìm học, nâng cao kiến thức về ca trù. Ông đặc biệt chú trọng phát huy hiệu quả truyền dạy của cao nhân Nguyễn Phú Đẹ và các ca nương Nguyễn Thị Cung, Nguyễn Thị Bóc, Hồng Thúy... Nhờ đó giúp cho mọi thành viên CLB đều có năng lực cảm nhận, ghi nhớ các làn điệu: Mưỡu, Hát nói, Bắc phản; quen với đàn đáy, phách, trống chầu; hiểu được ý nghĩa, bản sắc dân tộc của từng làn điệu, từng câu hát; biết nhả tiếng âm ư, trầm bổng, rụp, tom, chát, phách khoan, phách mau, độ nhấn nhá... sao cho “tròn vành rõ chữ”. Bản thân ông dồn trí lực sáng tác các bài ca trù và dân ca khác để CLB trình diễn chào mừng các sự kiện quan trọng và lễ hội truyền thống của địa phương, tham gia hội diễn các cấp.

Các sáng tác của ông Trương Quang Hiến được Nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành. Tiêu biểu là hai tập thi ca: “Đất mẹ”-2004, “Yêu lắm quê mình”-2018 (mỗi tập có 100 bài) và cuốn Diễn ca “Thành hoàng làng Cao La”-2024, gồm hơn 400 câu lục bát (in 500 bản phục vụ dân sinh). Kho tàng sản phẩm của ông có nhiều bài ca trù để đời, đáng kể như bài “Thăm Côn Sơn”-2018 từng được Nghệ sĩ Ưu tú Bạch Vân, NNƯT Kiều Trinh và không ít ca nương khác hát tại một số kỳ liên hoan ca trù toàn quốc. Năm 2022, huyện Tứ Kỳ, tỉnh Hải Dương kỷ niệm Ngày Phụ nữ Việt Nam (20-10), tổ khúc dân ca “Hát về phụ nữ Việt Nam anh hùng” đa thanh, đa điệu do ca nương Hồng Nhung biểu diễn giành giải nhất trong số 23 đoàn tham gia.

Với tài kiến tạo của ông Hiến, CLB Ca trù Dân Chủ từ ngày ra đời đã tham dự hầu hết kỳ liên hoan ca trù toàn quốc, hoặc tỉnh, thành phố và lần nào cũng đoạt giải. Năm 2000, kép đàn Nguyễn Phú Đẹ và ca nương Nguyễn Thị Cung lĩnh giải xuất sắc tại Hà Nội. Ngoài ra, còn 1 huy chương bạc cho CLB, 4 huy chương bạc cho các ca nương khác, nhiều bằng khen của Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch, UBND tỉnh Hải Dương cho cá nhân, tập thể. Năm 2005, hai cụ nhận huy chương vàng cấp toàn quốc và cùng với cụ Hiến được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian. Năm 2015, cụ Trương Quang Hiến được phong tặng danh hiệu NNƯT. Năm 2019, cụ Nguyễn Phú Đẹ được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân.

Từ năm 2022, học hát ca trù thành chương trình ngoại khóa của Trường Tiểu học Dân Chủ. Ca nương Hồng Chiêm (cháu ngoại của cụ Nguyễn Phú Đẹ, thành viên CLB) truyền dạy. Cụ Hiến đã qua bậc bát tuần, chuyển giao chức vụ Chủ nhiệm CLB cho ông Vũ Công Bạo, một kép đàn tài hoa và nhiệt huyết với tập thể.

leftcenterrightdel
 Nghệ nhân Ưu tú Trương Quang Hiến (áo dài xanh) huấn luyện biểu diễn ca trù tại Câu lạc bộ Ca trù Dân Chủ. 

 “U.90” vẫn đắm đuối ca trù

 Với vai trò Chủ nhiệm danh dự, NNƯT Trương Quang Hiến vẫn thường xuyên hiến thơ, hiến kế đưa CLB Ca trù Dân Chủ tiến lên. Năm 2024, cụ tư vấn CLB tổ chức giao lưu văn nghệ dân gian, đặc sắc ca trù “Hướng về cội nguồn”, có sự tham gia của cán bộ ngành văn hóa tỉnh Hải Dương cùng các đơn vị bạn, để lại ấn tượng đẹp và sâu sắc.

 Tuổi cao, nhưng ở đâu hát dân gian là cụ Hiến đưa cụ bà đi xem. Nhớ lần ở Ninh Giang, có đào nương ca trù hát Mưỡu: “Đàn thông phách suối vang lừng/ Cá khe lắng kệ, chim rừng nghe kinh” rồi sang điệu Đường trường tiếng đàn: “Khéo nẩy í hi í i nẩy tính tình í i hì cung, chứ cái cung đàn ai. Ai khéo ới nẩy í tính tình này...”.

 Cụ khen: “Đàn ngọt hát hay! Dẻo tay cày cuốc”. Một nữ nghệ nhân ngó sang hỏi: “Ông anh biết người ta hát điệu gì mà lại cày với cuốc?”. Cụ Hiến chỉ cười cười. Cụ Duyên liền đáp thay: “Nhà chị không biết đấy thôi! Tôi đây này, chỉ vì thấy ông ấy mê ca trù, lãnh đạo CLB ca trù và dạy hát chèo mà gắn bó tới 6 mặt con đấy ạ!”... Thì ra, nghe danh đã lâu, nhưng nay bà mới biết mặt NNƯT ca trù Trương Quang Hiến! 

 Kỷ niệm 72 năm ngày cưới, cụ Hiến "điểm lại" một số thành tích: Huy chương Kháng chiến chống Pháp, Huân chương Kháng chiến chống Mỹ hạng Nhất, Huy hiệu 55 năm tuổi Đảng (năm 2023), danh hiệu NNƯT, các kỷ niệm chương của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, ngành tài chính, Hội Người cao tuổi tặng; là một trong những tấm gương điển hình tiên tiến tham dự Đại hội thi đua yêu nước giai đoạn 2015-2020 tỉnh Hải Dương... Bỗng cụ quay sang ôm cụ bà, rưng rưng: “Tất cả là công của bà!”. Con, cháu vỗ tay hoan hô, vô cùng ấm cúng...

Bài và ảnh: PHẠM XƯỞNG