Nhân dịp đầu năm, phóng viên Báo Quân đội nhân dân có cuộc phỏng vấn PGS, TS Nguyễn Thu Nghĩa, Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam xung quanh câu chuyện này.
Phóng viên (PV): Thưa chị, người Việt lưu giữ nhiều nét đẹp văn hóa trong mỗi dịp đầu xuân năm mới. Đến nay, những mỹ tục nào còn được phổ biến trong đời sống?
PGS, TS Nguyễn Thu Nghĩa: Người Việt có truyền thống văn hóa đặc sắc, đặc biệt trong dịp Tết Nguyên đán-thời điểm quan trọng nhất trong năm. Những mỹ tục đầu xuân vẫn còn được lưu giữ phổ biến trong đời sống hiện đại có thể kể đến như: Trang hoàng nhà cửa đón Tết; cúng tất niên và đón Giao thừa để bày tỏ lòng thành kính thần linh và tổ tiên, cảm tạ năm cũ và đón năm mới bình an, sung túc, tài lộc; xông đất đầu năm; chúc Tết và mừng tuổi... Người Việt có câu “Mồng Một Tết cha, mồng Hai Tết mẹ, mồng Ba Tết thầy” phản ánh một trong những nét đẹp truyền thống của đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, “tôn sư trọng đạo” thể hiện sự hiếu thảo, biết ơn đối với cha mẹ, tổ tiên và thầy cô giáo, nhấn mạnh vai trò quan trọng của giáo dục trong xã hội. Ngày nay, dù không còn phổ biến như trước, nhiều học trò vẫn gửi lời chúc hoặc đến thăm thầy cô giáo vào dịp đầu năm. Câu nói này không chỉ hướng dẫn cách sắp xếp thứ tự chúc Tết hợp lý mà còn nhắc nhở con cháu về 3 điều quan trọng trong cuộc đời: Gia đình-cội nguồn-tri thức. Trong xã hội hiện đại, truyền thống này vẫn có thể được gìn giữ nhưng theo cách linh hoạt hơn. Nhiều gia đình bận rộn có thể gộp chung việc chúc Tết cả hai bên nội, ngoại vào một ngày, miễn là vẫn giữ được tinh thần hiếu kính. Với thầy cô, học trò có thể gửi lời chúc trực tuyến hoặc tổ chức gặp gỡ đầu năm thay vì trực tiếp đến thăm vào mồng Ba Tết. Khi đi chúc Tết, mọi người sẽ mừng tuổi nhau bằng bao lì xì đỏ, tượng trưng cho sự may mắn, tài lộc.
    |
 |
| PGS, TS Nguyễn Thu Nghĩa. |
Người Việt cũng có thói quen đi lễ chùa đầu năm cầu bình an, tài lộc. Nhiều người xin chữ ông đồ để treo trong nhà, mong một năm tốt đẹp, đỗ đạt, công thành danh toại, vạn sự như ý. Ngoài ra còn tục khai bút, khai trương đầu năm, hay du xuân, vãn cảnh, đi lễ hội truyền thống...
PV: Bên cạnh những phong tục cổ truyền, vài năm gần đây, trong xã hội cũng xuất hiện thêm những nét đẹp mới vào dịp đầu năm. Chị nghĩ sao về điều này?
PGS, TS Nguyễn Thu Nghĩa: Đúng là bên cạnh những phong tục cổ truyền, xã hội hiện đại đã xuất hiện thêm nhiều nét đẹp mới trong dịp đầu năm, góp phần làm phong phú đời sống tinh thần và văn hóa của người Việt. Đây không chỉ là sự tiếp nối truyền thống mà còn thể hiện sự thích ứng linh hoạt với thời đại mới. Một số phong tục mới đang dần phổ biến trong những năm gần đây có thể kể đến là tặng sách, du lịch đầu năm, hoạt động từ thiện, tết xanh...
Việc tặng sách vào dịp Tết trở thành một nét văn hóa đẹp, thay vì chỉ tặng tiền lì xì hay quà bánh. Sách mang giá trị tri thức, thể hiện sự quan tâm đến sự phát triển trí tuệ và tinh thần của người nhận. Một số người lựa chọn sách về lịch sử, triết học, kinh doanh, hoặc văn học cổ điển để gửi gắm những bài học sâu sắc cho một năm mới ý nghĩa.
Du lịch đầu năm, tận hưởng những trải nghiệm mới cũng là một xu hướng. Thay vì chỉ ở nhà sum vầy hay đi chúc Tết, nhiều gia đình chọn cách du lịch để tận hưởng thời gian nghỉ ngơi, khám phá vùng đất mới. Điều này giúp mọi người thư giãn sau một năm làm việc căng thẳng và tạo thêm nhiều kỷ niệm đáng nhớ bên người thân.
Bên cạnh đó, nhiều người chú ý thực hiện một cái tết xanh và tiết kiệm. Đó là bắt đầu quan tâm đến việc giảm rác thải nhựa và trang trí Tết theo hướng thân thiện với môi trường; tham gia trồng cây xanh, tặng cây cho bạn bè, người thân; chú trọng đến việc ăn uống sao cho vừa bảo đảm các món ăn truyền thống vừa bảo đảm sức khỏe; tổ chức các hoạt động từ thiện ý nghĩa...
Theo quan điểm của tôi, sự xuất hiện của những phong tục mới không làm mất đi giá trị truyền thống mà ngược lại, còn giúp Tết trở nên phong phú và ý nghĩa hơn. Đây là sự kết hợp giữa yếu tố văn hóa cốt lõi với tinh thần đổi mới, thể hiện sự sáng tạo và thích nghi của người Việt trong thời đại hiện đại. Điều quan trọng là dù thay đổi thế nào, Tết vẫn giữ được bản chất thiêng liêng của sự đoàn viên, sẻ chia và hướng đến những điều tốt đẹp trong năm mới.
PV: Một trong những phong tục ngày Tết đến, xuân về là gia đình tụ họp, con cháu về với ông bà, cha mẹ. Nhưng hiện nay, thay vì sum họp thì nhiều gia đình chọn đi du lịch. Điều đó có làm giảm ý nghĩa, giá trị nét đẹp văn hóa vốn có của ông cha ta?
PGS, TS Nguyễn Thu Nghĩa: Những năm gần đây, một xu hướng mới đang dần phổ biến là thay vì ở nhà đoàn tụ, nhiều gia đình chọn đi du lịch dịp đầu năm. Tìm hiểu nguyên nhân chúng ta có thể thấy, sự thay đổi trong cách đón Tết không chỉ xuất phát từ yếu tố cá nhân mà còn do những thay đổi trong xã hội. Đối với nhiều người, Tết là thời gian nghỉ ngơi hiếm hoi sau một năm làm việc căng thẳng. Du lịch giúp họ giải tỏa stress, tận hưởng kỳ nghỉ mà không bị gánh nặng nấu nướng, tiếp khách. Du lịch đầu năm cũng là dịp để gắn kết gia đình. Hoặc có thể là tránh những phiền toái ngày Tết. Bởi có một số người cảm thấy những thủ tục truyền thống như chúc Tết, tiếp khách, lì xì có phần rườm rà hoặc mang tính hình thức, không thực sự ý nghĩa. Một trong những nguyên nhân quan trọng, đó là điều kiện kinh tế của nhiều gia đình đã được cải thiện. Nhiều công ty lữ hành cung cấp tour du lịch đặc biệt cho dịp Tết hấp dẫn, khiến việc du xuân trở thành lựa chọn phổ biến.
Việc đi du lịch vào dịp Tết có thể khiến nhiều người lo ngại rằng nét đẹp văn hóa truyền thống về sự đoàn viên, sum vầy đang dần mai một. Tuy nhiên, điều quan trọng là cách mỗi gia đình duy trì giá trị gắn kết chứ không phải hình thức họp mặt. Nếu du lịch cùng gia đình, thì đây vẫn là một hình thức sum họp, nhưng với không gian khác biệt. Cha mẹ, con cái có thời gian trải nghiệm cùng nhau thay vì chỉ ở nhà ăn uống, tiếp khách. Do đó, không phải việc đi du lịch làm giảm giá trị của Tết, mà quan trọng là mỗi người có giữ được tinh thần hướng về gia đình hay không. Nếu chỉ đi du lịch cá nhân, bỏ qua việc thăm hỏi người thân, thì có thể khiến mối quan hệ gia đình lỏng lẻo dần, làm mất đi ý nghĩa truyền thống của Tết.
PV: Bên cạnh nhiều phong tục được gìn giữ nguyên giá trị, có không ít bị biến tướng, lợi dụng. Chúng ta cần nhìn nhận và ứng xử về những hiện tượng này như thế nào?
PGS, TS Nguyễn Thu Nghĩa: Thực tế, trong xã hội hiện đại, một số phong tục đã bị biến tướng, mất đi ý nghĩa tốt đẹp ban đầu. Những biểu hiện như mừng tuổi mang tính vụ lợi, biếu xén để lấy lòng, so đo quà cáp ngày Tết khiến nhiều người cảm thấy áp lực thay vì vui vẻ. Đi chùa đầu năm để cầu bình an, hướng thiện, tìm sự an yên trong tâm hồn. Song, có nhiều người dâng cúng tiền bạc lớn với mong muốn được thăng quan tiến chức, làm ăn phát đạt, biến nơi tâm linh thành nơi giao dịch. Một số nơi còn xảy ra cảnh chen lấn, xô đẩy, thiếu văn hóa trong không gian linh thiêng. Tôi cho rằng, chúng ta cần có một cái nhìn khách quan, đồng thời có giải pháp để hướng phong tục về đúng giá trị vốn có.
PV: Gìn giữ phát huy giá trị văn hóa truyền thống cho phù hợp với đời sống đương đại là điều cần thiết. Theo chị, chúng ta cần những giải pháp gì?
PGS, TS Nguyễn Thu Nghĩa: Việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của Tết trong đời sống đương đại là điều cần thiết để không chỉ bảo tồn bản sắc dân tộc mà còn giúp thế hệ trẻ hiểu đúng và thực hành những mỹ tục tốt đẹp của ông cha. Tuy nhiên, trong bối cảnh xã hội phát triển nhanh chóng, đặc biệt là với sự bùng nổ của công nghệ, mạng xã hội và lối sống hiện đại, chúng ta cần có những cách tiếp cận phù hợp để giúp giới trẻ không chỉ biết mà còn thực sự thấm nhuần, trân trọng và gìn giữ những phong tục ý nghĩa.
Trước hết cần chú trọng giáo dục từ trong gia đình. Cha mẹ, ông bà nên dành thời gian kể chuyện giúp con cháu hiểu đúng ý nghĩa của Tết. Động viên, khuyến khích con trẻ cùng tham gia các phong tục trong dịp Tết, giúp con cháu hiểu giá trị thực tế của những phong tục này. Đối với nhà trường, đưa những bài học về Tết, về phong tục cổ truyền vào chương trình giảng dạy, tổ chức các hoạt động ngoại khóa giúp học sinh trải nghiệm thực tế thay vì chỉ học qua sách vở. Điều này, mấy năm qua đã được thực hiện rất tốt ở nhiều trường trong cả nước.
Bên cạnh đó, trong thời đại số, mạng xã hội là nơi có sức ảnh hưởng lớn với giới trẻ, đôi khi có thể giúp thế hệ trẻ tiếp cận dễ dàng và hứng thú hơn với những giá trị truyền thống. Khuyến khích các cá nhân có tầm ảnh hưởng lớn, các nghệ sĩ... truyền tải thông điệp về một cái Tết ý nghĩa và đúng bản sắc.
Trong xã hội hiện đại, việc giữ gìn truyền thống không có nghĩa là cứng nhắc áp đặt những nghi thức cũ mà quan trọng hơn là thực hành các phong tục một cách văn minh, làm sao để truyền tải giá trị văn hóa một cách linh hoạt, phù hợp với thế hệ trẻ. Người lớn cần trở thành tấm gương để thế hệ trẻ nhìn vào và học hỏi, thay vì chỉ yêu cầu các em giữ gìn truyền thống một cách hình thức. Cần sáng tạo trong cách giữ gìn phong tục, biến những nét đẹp văn hóa thành một phần tự nhiên trong cuộc sống hiện đại thay vì là điều bắt buộc. Chúng ta cũng cần sống chậm lại, ưu tiên các giá trị tinh thần hơn giá trị vật chất. Một cái Tết truyền thống nhưng không lỗi thời, một thế hệ trẻ hiện đại nhưng vẫn giữ bản sắc-đó chính là hướng đi đúng đắn để gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa Tết trong bối cảnh ngày nay.
PV: Trân trọng cảm ơn chị!
DƯƠNG THU (thực hiện)