Có thể nói, gia đình hạt nhân là sản phẩm tất yếu của quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa và tư duy cá nhân ngày càng được đề cao. Khi người trẻ rời quê lên thành phố học tập, làm việc, lập nghiệp và kết hôn, việc sống riêng là điều tự nhiên. Không gian sống hạn hẹp, điều kiện kinh tế khác biệt và khoảng cách thế hệ khiến việc duy trì một gia đình ba, bốn thế hệ trở nên khó khăn.

Mô hình hạt nhân tạo điều kiện cho vợ chồng trẻ chủ động hơn trong mọi phương diện: Từ kinh tế, tổ chức cuộc sống đến cách nuôi dạy con. Sự tách biệt này cũng giúp giảm va chạm giữa các thế hệ, vốn là mầm mống của nhiều xung đột trong đời sống gia đình truyền thống. Đặc biệt, việc phân chia vai trò bình đẳng giữa vợ và chồng trong gia đình hạt nhân đang dần hình thành những nguyên tắc sống dân chủ, tôn trọng lẫn nhau, phù hợp với tư tưởng tiến bộ của xã hội hiện đại.

Tuy nhiên, mặt trái của sự tiện nghi và độc lập ấy là nguy cơ đứt gãy những giá trị văn hóa truyền thống đã được bồi đắp từ ngàn đời. Trước hết, sự thiếu vắng vai trò của người cao tuổi trong đời sống gia đình khiến cho quá trình truyền đạt các giá trị đạo đức, lễ nghi vốn vẫn được ông bà “uốn nắn” con cháu ngày càng trở nên mong manh. Trong nhiều gia đình, con trẻ lớn lên trong môi trường công nghệ, thiếu sự dẫn dắt về văn hóa ứng xử, dẫn đến lỗ hổng trong giáo dục nhân cách.

leftcenterrightdel

Lữ đoàn 270, Quân khu 5 tổ chức Hội thi nấu ăn nhân Ngày Gia đình Việt Nam năm 2025 với chủ đề “Bữa cơm đồng đội-Thắm nghĩa gia đình”. Ảnh: TUẤN HÙNG 

Mặt khác, mối quan hệ dòng tộc, làng xóm, vốn là cốt lõi của xã hội Việt Nam truyền thống đang bị thu hẹp đáng kể. Các lễ nghi như giỗ họ, tết tổ tiên, họp mặt dòng tộc dần thưa vắng hoặc bị xem là rườm rà, không cần thiết. Một bộ phận người trẻ chọn sống đơn lẻ, độc thân dài hạn hoặc không sinh con, làm cho khái niệm “gia đình” cũng trở nên đa dạng, nhưng lỏng lẻo hơn về tính kết nối truyền thống.

Ngoài ra, trong gia đình hạt nhân, áp lực nuôi dạy con cái đổ dồn lên vợ chồng trẻ, đặc biệt là người mẹ. Việc thiếu bàn tay hỗ trợ từ ông bà khiến nhiều vợ chồng trẻ vào trạng thái căng thẳng, quá tải, dễ dẫn đến mất cân bằng tâm lý, thậm chí ảnh hưởng tới hạnh phúc gia đình.

Đáng lo ngại nhất hiện nay là tình trạng ly hôn, ly thân của giới trẻ ở các gia đình hạt nhân. Theo cuộc điều tra giữa kỳ dân số và nhà ở năm 2024, được Tổng cục Thống kê (nay là Cục Thống kê, Bộ Tài chính) công bố đầu năm 2025, tỷ lệ ly hôn ở Việt Nam hiện nay đến 2,6% dân số. Tại các thành phố lớn như TP Hồ Chí Minh và Hà Nội, tỷ lệ ly hôn càng cao hơn, do lối sống đô thị hóa hiện đại, nơi mà các mối quan hệ dễ bị thử thách bởi công việc bận rộn, thiếu thời gian cho gia đình, áp lực kinh tế cùng nhiều cám dỗ.

Cũng theo số liệu từ cơ quan thống kê cho thấy, trong 3 năm gần đây, số vụ ly hôn liên tục tăng, đặc biệt là tại hai đô thị lớn nhất cả nước. Những con số này phản ánh một thực trạng đáng lo ngại về sự thay đổi trong lối sống và quan niệm hôn nhân. Tỷ lệ ly hôn ngày càng gia tăng, đặc biệt ở các cặp vợ chồng trẻ, là dấu hiệu rõ ràng của sự thiếu bền vững và ổn định trong các gia đình Việt Nam hiện nay.

Theo các chuyên gia, không chỉ Việt Nam mà ngay cả các nước châu Á khác, tỷ lệ ly hôn cũng tăng. Trong khi đó, xu hướng hoãn kết hôn và tìm kiếm những cơ hội phát triển cá nhân trước khi bước vào cuộc sống gia đình ngày càng tăng. Điều này được ghi nhận tại Trung Quốc. Theo đó, số lượng các cuộc hôn nhân mới đã giảm xuống mức thấp kỷ lục trong năm 2024, bất chấp những nỗ lực mạnh mẽ của chính phủ nhằm khuyến khích giới trẻ kết hôn và sinh con.

Có nhiều nguyên nhân khách quan, chủ quan dẫn đến ly thân, ly hôn. Theo các nhà khoa học, ly hôn là hiện tượng có nguồn gốc sâu xa từ giáo dục.

Trong xã hội ta có quan niệm khá phổ biến: “Đàn ông xây nhà, đàn bà xây tổ ấm”. Phụ nữ chỉ chăm sóc con cái, chăm lo gia đình, còn việc kiếm tiền đặt trên vai đàn ông. Thế nên, vai trò của đàn ông được xã hội đặt cao hơn nữ giới. Nhiều phụ nữ cảm thấy bất công, thiệt thòi và đấu tranh đòi hỏi chia sẻ trách nhiệm. Sau một thời gian kết hôn, các cặp đôi cảm thấy thất vọng về nhau và không thể duy trì mối quan hệ bền vững. Cùng với đó, do sự tiếp biến văn hóa khiến giới trẻ không đặt nặng hôn nhân bền vững, thậm chí coi việc ly hôn là bình thường. Họ sẵn sàng chấm dứt mối quan hệ để tìm kiếm hạnh phúc và sự tự do cá nhân. Hơn nữa, nhiều người kết hôn muộn, khi đã có sự độc lập tài chính, vì vậy họ cho rằng dễ dàng duy trì cuộc sống độc lập sau ly hôn. Chính vì thế, khi gặp phải những mâu thuẫn trong hôn nhân, nhiều bạn trẻ dễ dàng nghĩ đến việc chia tay để trở thành mẹ đơn thân hoặc bố đơn thân.

Không thể phủ nhận rằng, gia đình hạt nhân là xu hướng khó đảo ngược, phản ánh bước tiến trong tổ chức đời sống xã hội. Nhưng hiện đại không có nghĩa là đoạn tuyệt với truyền thống. Vấn đề cốt lõi là chúng ta cần duy trì và làm sống động các giá trị văn hóa trong bối cảnh gia đình mới, thông qua các hình thức thích nghi và chọn lọc.

Những giải pháp khả thi có thể kể đến như: Thường xuyên tổ chức nhiều hoạt động như thăm viếng ông bà, kể chuyện gia đình cho con trẻ, duy trì nghi thức cúng giỗ, giáo dục gia phong, giáo dục về nguồn cội, lòng biết ơn của con trẻ trong các dịp lễ, giỗ chạp, ngày Tết, Ngày Gia đình Việt Nam... Qua đó, sẽ góp phần gắn kết các thế hệ, các thành viên trong gia đình nhằm gìn giữ nét đẹp văn hóa truyền thống của gia đình Việt.

Các phương tiện truyền thông, nhà trường, tổ chức chính trị-xã hội cũng cần vào cuộc tuyên truyền, giáo dục trong cộng đồng về ý thức giữ gìn nét đẹp văn hóa gia đình, những kỹ năng cần có khi người trẻ đi đến hôn nhân... Gia đình là hạt nhân của xã hội. Vì vậy, nếu cả xã hội không chung tay trong công cuộc gìn giữ văn hóa gia đình, nhất là khi các giá trị truyền thống ngày càng chịu sự cạnh tranh gay gắt từ trào lưu sống nhanh, sống vội thì các gia đình hạt nhân, đặc biệt là gia đình trẻ sẽ gặp nhiều khó khăn hơn trong việc tự mình gìn giữ gia đình hạnh phúc, bền vững trước sóng gió của thời đại.

Gia đình hạt nhân là dấu hiệu của một xã hội đang phát triển, nhưng cũng là phép thử cho sự bền vững của nền văn hóa dân tộc. Nếu không có những điều chỉnh phù hợp, chúng ta có nguy cơ đánh mất những giá trị căn cốt từng làm nên sức mạnh tinh thần của người Việt. Thiết nghĩ, để hình thành gia đình hạt nhân bền vững, mỗi gia đình trẻ cần phải có chiến lược rõ ràng. Mỗi thành viên gia đình không chỉ hướng tới xây dựng một nơi để sống tiện nghi, mà còn phải là một “trường học văn hóa sống”, nơi những bài học về lòng biết ơn, nghĩa tình và cội nguồn luôn được tiếp nối bằng tình yêu thương và trách nhiệm. Đây cũng chính là gốc để giảm hiện tượng ly hôn, ly thân trong gia đình trẻ.

VŨ THIỆN