Đoàn Kịch nói Tổng cục Chính trị (sau này là Nhà hát Kịch nói Quân đội), Đoàn văn công trực thuộc Tổng cục Cung cấp (sau này là Nhà hát Chèo Quân đội) đã ra đời và phát triển từ nhu cầu văn hóa tinh thần của bộ đội trong kháng chiến và trưởng thành lớn mạnh tới ngày hôm nay để phục vụ đời sống tinh thần cho bộ đội và nhân dân; đồng thời trở thành một trong những đơn vị sân khấu chuyên nghiệp hàng đầu cả nước... Hơn nửa thế kỷ sân khấu quân đội luôn đồng hành với người lính trên mọi nẻo đường của Tổ quốc đã góp phần làm phong phú đời sống tinh thần, giáo dục, định hướng thẩm mỹ cho bộ đội.
Chức năng giáo dục, định hướng thẩm mỹ được thực hiện thông qua ngôn ngữ đặc trưng của sân khấu: Đối thoại, hành động và xung đột. Trong nghệ thuật sân khấu, xung đột phải mang tính hành động và bộc lộ qua hành động, không phải chỉ bằng những điều người ta nghe thấy hoặc nhìn thấy, mà cả những điều người ta cảm thấy hoặc nhận biết, thông qua kỹ thuật biểu diễn của diễn viên. Nhân vật trong tác phẩm sân khấu là kết quả của sự khái quát hóa, điển hình hóa từ hình mẫu con người trong cuộc sống của nhà viết kịch. Thông qua xung đột, hành động và đối thoại, nhân vật bộc lộ tính cách, khát vọng, mục đích của mình. Diễn viên hóa thân vào nhân vật, biểu diễn trực tiếp trước mắt khán giả, kéo khán giả đồng hành với câu chuyện đang diễn ra trên sân khấu, đưa khán giả vào cuộc phiêu lưu của cảm xúc, cùng những xung đột, lựa chọn và hành động của nhân vật. Một cách tự nhiên, những hình tượng nhân vật trên sân khấu có thể trở thành thần tượng, thành tấm gương sống và hành động của khán giả. Chính vì vậy, các tác phẩm sân khấu quân đội với những vở diễn chủ yếu về bộ đội, cho bộ đội xem, tất yếu trở thành những bài học sinh động, giáo dục lý tưởng, thẩm mỹ cho bộ đội và sự nghiệp văn hóa-giáo dục của đất nước.
Trong những năm kháng chiến, người lính dũng cảm sẵn sàng hy sinh thân mình bảo vệ quê hương, đất nước trở thành nhân vật trung tâm của sân khấu. Những vở kịch nổi tiếng với những hình tượng sân khấu mang giá trị lịch sử, giá trị văn hóa sống mãi với thời gian như: Chị Nhàn trong vở "Chị Nhàn", chị Vân trong vở "Nổi gió", Tiểu đội trưởng Thục trong vở "Đại đội trưởng của tôi", o Giang trong vở "Tổ quốc" (Đào Hồng Cẩm); Nguyễn Văn Trỗi trong vở "Bước theo anh" (Trần Đình Vân); bác sĩ Hải trong vở "Đôi mắt" (Vũ Dũng Minh); Hương Giang trong vở "Tiền tuyến gọi" (Trần Quán Anh)... đã thực sự là tiếng còi xung trận, là hành trang, là vũ khí tinh thần, theo người lính ra chiến trường. Vẻ đẹp của những hình tượng ấy đã cổ vũ quân và dân ta chiến đấu và chiến thắng, như những biểu tượng nghệ thuật đáng tự hào của sân khấu cách mạng Việt Nam.
Trong thời bình, hòa cùng sự phát triển của sân khấu cả nước, sân khấu quân đội cũng đa dạng đề tài, hình thức thể hiện. Nhưng đề tài chiến tranh cách mạng, hậu chiến với hình ảnh anh Bộ đội Cụ Hồ vẫn là một mảng đề tài quan trọng và chủ đạo của sân khấu quân đội. Đồng hành với người lính, những tác phẩm sân khấu là những “pháo đài lửa” linh thiêng luôn thắp sáng hình tượng Bộ đội Cụ Hồ với những phẩm chất cao đẹp, biết khắc phục mọi khó khăn, gian khổ, hy sinh để luôn hoàn thành nhiệm vụ trong những điều kiện và hoàn cảnh mới; là nguồn cổ vũ động viên tinh thần chiến sĩ thời bình luôn chắc tay súng bảo vệ Tổ quốc, tiêu biểu như: "Điều không thể mất", "Lời thề thứ 9" (Lưu Quang Vũ); "Mười đóa phong lan" (Tất Đạt); "Chuyến tàu tốc hành trong đêm" (Xuân Đức); "Biển khát" (Anh Biên); "Đứa con của đồng đội" (Vương Huyền Cơ)...
Nhiều vở diễn tái hiện những nhân vật, sự kiện lịch sử với góc nhìn hôm nay, bằng cách thể hiện sinh động của sân khấu đã tạo ra những cảm xúc đặc biệt cho khán giả. Vở diễn "Nhiệm vụ hoàn thành" (tác giả Xuân Đức, đạo diễn NSND Lê Hùng) là kịch tư liệu lịch sử tái hiện vị Đại tướng huyền thoại Võ Nguyên Giáp trong chiều dài đồ sộ của hai cuộc kháng chiến. Hình tượng nhân vật trung tâm-Đại tướng Võ Nguyên Giáp được khắc họa toàn diện và xúc động, khi trực tiếp, khi gián tiếp, khi là hành động, khi là tâm linh; bằng nhiều thủ pháp xây dựng nhân vật đã tạo được những lớp cảnh đặc biệt, tạo đất diễn cho diễn viên, mang lại cộng hưởng cảm xúc cho người xem. Ở đó, hình ảnh bộ đội kháng chiến cũng hiện lên thật xúc động. Từ những chiến sĩ không biết chữ trên bản đồ nhưng thông thạo luồng lạch đã cố gắng học cái chữ để hoàn thành nhiệm vụ Đại tướng giao tới những chiến sĩ vốn là sinh viên đại học rời giảng đường nhập ngũ, những linh hồn chiến sĩ... tất cả đã phục hiện những hình ảnh vô cùng đẹp về một thế hệ thanh niên ra trận, đầy lý tưởng và dũng cảm, anh hùng.
Vở "Tóc mây Lèn Hà" (Bùi Vũ Minh) lấy cảm hứng từ câu chuyện có thật về những người lính thông tin tại trạm A69 Lèn Hà đã anh dũng hy sinh ngày 2-7-1972; vở "Bản hùng ca linh thiêng" (Xuân Đức-Cao Hạnh) và "Mưa đỏ" (Chu Lai) lấy bối cảnh chính là cuộc chiến đấu bảo vệ Thành cổ Quảng Trị mùa hè năm 1972; vở "Vòng tay bất tử" (Lê Quý Hiền) được dàn dựng kỷ niệm 50 năm Đường Hồ Chí Minh trên biển... Đó là những bản hùng ca bi tráng tôn vinh phẩm chất cao đẹp của Bộ đội Cụ Hồ, những giá trị văn hóa truyền thống cách mạng của dân tộc Việt Nam: Lòng yêu nước nồng nàn, sự hy sinh vì Tổ quốc; ý chí kiên cường, mưu trí, sáng tạo, bản lĩnh vượt qua khó khăn, gian khổ; sự đồng lòng, đoàn kết; nghĩa tình đồng chí, đồng đội; tinh thần nhân văn cao cả của con người Việt Nam...
Đề cập cuộc sống đa chiều của người lính trong sự biến đổi nhanh chóng của nền kinh tế-xã hội thời bình có vở "Chuyển trạng thái" (Khuất Quang Thuỵ), vở "Miền xa thẳm" (Văn Sử), "Binh nhất" (Anh Biên), "Lũ quét" (Nguyễn Quang Vinh), "Chuyện làng đồi" (Hà Đình Cẩn)... Người lính mang bản chất Bộ đội Cụ Hồ dù sống trong môi trường, hoàn cảnh nào cũng phải chuẩn bị hành trang trên mọi bình diện thật tốt để tiếp cận sự vận động của xã hội. Hành trang ấy là phẩm chất, là ý chí của người chiến sĩ cách mạng, luôn là lực lượng xung kích trên mọi mặt trận của đời sống, sẵn sàng đương đầu với những khó khăn, thử thách, cống hiến hết mình cho lợi ích của nhân dân.
Góp thêm một màu sắc mới cho sân khấu quân đội về đề tài người lính là vở diễn "Hố đen" (tác giả Bùi Vũ Minh, đạo diễn NSND Trần Ngọc Giàu) đoạt huy chương vàng tại Liên hoan Sân khấu kịch nói chuyên nghiệp toàn quốc năm 2021 mới đây. Vở diễn xoay quanh câu chuyện cuộc đời của hai người lính trở về sau chiến tranh. Đứng trước những cám dỗ, ông Chiến đã không từ mọi thủ đoạn, bất chấp tất cả để đạt được tiền tài, danh vọng. Ngược lại, ông Đức âm thầm, lặng lẽ làm việc tốt và kiên quyết đấu tranh với những sai phạm. Đối diện với ông Đức, với quá khứ của một thời quân ngũ, ông Chiến đã nhận ra sai lầm, hối hận trước những tội lỗi của mình và thay đổi. Qua vở diễn, khán giả thấy phẩm chất tốt đẹp của Bộ đội Cụ Hồ được tiếp nối từ trong cuộc kháng chiến đến thời kỳ xây dựng, phát triển đất nước. Hình tượng người cựu chiến binh vấp ngã nhưng biết nhận ra lỗi lầm, biết ăn năn hối cải là bài học nhắc nhở về bản lĩnh dám làm, dám chịu trách nhiệm, dám sửa sai dù trong thời chiến hay thời bình.
Với thế mạnh đặc trưng của mình, sân khấu, đặc biệt và trực tiếp là các vở diễn về đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng và hình ảnh Bộ đội Cụ Hồ đã đóng góp một phần hiệu quả vào việc giáo dục chính trị tư tưởng, tình cảm, thẩm mỹ cho bộ đội và nhân dân cho sự nghiệp phát triển của đất nước.
Hiện nay, thị hiếu thẩm mỹ của khán giả sân khấu nói chung, bộ đội nói riêng có nhiều thay đổi, ngày càng cao, đòi hỏi các tác phẩm sân khấu phải có những giá trị toàn diện, mới mẻ ở cả nội dung và hình thức để đáp ứng nhu cầu khán giả, đồng thời tác động tích cực trong việc giáo dục chính trị, bản lĩnh cho bộ đội. Các vở diễn về bộ đội thời bình còn là một khoảng trống đáng kể so với hiện thực về những vất vả, hy sinh của người lính hôm nay, đòi hỏi sân khấu, đặc biệt là sân khấu quân đội phải bắt nhịp hơn nữa với cuộc sống để xứng đáng là người bạn đồng hành với bộ đội.
Nhà biên kịch VŨ THU PHONG