Hành trình theo đuổi nghệ thuật thêu tay

Bền bỉ theo đuổi đam mê 

Phạm Ngọc Trâm sinh năm 1984 tại Hà Nội, từng theo học chuyên ngành đồ họa tại Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam khóa 2001-2006. Hành trình nghệ thuật của chị không chỉ bắt đầu từ những năm tháng trên giảng đường mà đã được nhen nhóm từ thuở ấu thơ. “Bà ngoại và mẹ đã dạy tôi những mũi thêu đầu tiên giống như dạy nữ công gia chánh. Cho đến bây giờ, những ký ức đẹp nhất của tuổi thơ trong tôi là được ngồi bên chiếc khung thêu, say sưa thêu những bông hoa trên mảnh vải”, Ngọc Trâm bộc bạch.

Những năm tháng học tập tại Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam đã nuôi dưỡng trong chị niềm đam mê với nghệ thuật truyền thống, nảy nở tình yêu với những giá trị mang hồn Việt. Tuy nhiên, phải đến năm 2012, Trâm mới quyết định gắn bó với nghệ thuật thêu. Sau nhiều năm làm việc trong lĩnh vực sáng tạo, thiết kế, Ngọc Trâm dần nhận ra bản thân thực sự thuộc về thế giới của những đường kim, sợi chỉ và chị theo đuổi thêu thùa như một con đường độc lập. 

Năm 2013, Ngọc Trâm quyết định sang Pháp để theo học tại Lesage-một cơ sở giáo dục danh tiếng chuyên về nghệ thuật thêu ở Paris. Những ngày tháng học tập tại đây giúp chị không chỉ nâng cao kỹ thuật mà còn mở rộng tầm nhìn về sự kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, giữa phương Đông và phương Tây trong nghệ thuật thêu tay. Ngọc Trâm nhận ra rằng, mỗi tác phẩm thêu không chỉ là một sản phẩm thủ công mà còn là một câu chuyện, một dòng chảy cảm xúc được thể hiện qua từng mũi chỉ. Cái đẹp trong nghệ thuật không nằm ở sự cầu kỳ hay phức tạp, mà ở sự tinh tế và chiều sâu cảm xúc của người tạo ra nó.

“Câu chuyện về thầy François Lesage và huyền thoại về nhà thêu Maison Lesage ở trường Ecole Lesage Paris đã truyền cảm hứng cho tôi về giá trị của sáng tạo cá nhân trong nghề thêu, khác với ở Việt Nam khi đó thêu là sản phẩm thủ công từ tập thể làng nghề. Cách tổ chức quy trình làm việc, nhà xưởng và lớp học cũng giúp tôi nhìn ra những tiểu tiết quan trọng trong việc thực hành nghề thêu chuyên nghiệp”, Ngọc Trâm chia sẻ.

Trở về Việt Nam sau khóa học, Phạm Ngọc Trâm quyết định chọn Hội An làm nơi dừng chân để theo đuổi nghệ thuật thêu tay một cách độc lập. Chị thành lập không gian nghệ thuật Meo Meo Atelier, tập trung cho nghiên cứu và thực hành sáng tạo với di sản thêu Việt Nam. Không gian ấy có nhiều hoạt động, như: Thực hành nghệ thuật thị giác sử dụng ngôn ngữ của thêu thùa, khâu vá; lưu trữ, học hỏi, thực hành kỹ thuật và kiến thức thêu mang tính di sản từ sách vở, nghệ nhân làng nghề, các hiện vật thêu cổ; khám phá những câu chuyện xưa, những bài thêu cổ có nguy cơ thất truyền được ẩn chứa trong từng hiện vật hoặc từ lời kể của nghệ nhân; thiết lập bản đồ thêu thùa trên cả nước với các chuyến đi thực địa thăm làng nghề và các vùng dân tộc thiểu số Việt Nam, ghi chép và sưu tầm nhằm phục vụ cho cuốn sách giới thiệu về di sản thêu Việt Nam...

Nghệ sĩ Ngọc Trâm say sưa với đường kim mũi chỉ. Ảnh do nhân vật cung cấp

Từ những ngày đầu thành lập Meo Meo Atelier, Ngọc Trâm đã có xu hướng thực hành nghệ thuật thêu trên nền tảng các chất liệu tự nhiên, nhất là những chất liệu truyền thống trước khi có hóa chất nhuộm. Chị gặp các chuyên gia thuộc các trường đại học trong nước và cộng đồng nhuộm quốc tế để tìm hiểu, trao đổi kiến thức... Gần đây, Trâm bắt tay vào thực nghiệm nhuộm tự nhiên trên sợi tơ tằm với mong ước tạo ra một bảng màu riêng, độc đáo và giàu tính di sản cho những sợi chỉ tơ thêu.

Sau nhiều năm học hỏi từ các cộng đồng dân tộc thiểu số về nhuộm tự nhiên, cùng với khảo cứu sách về nhuộm tự nhiên của người Việt, Trâm đã thành thạo một số kỹ thuật nhuộm của cha ông. Năm 2023 đánh dấu một mốc quan trọng với chị là gây dựng thùng chàm lên men truyền thống tại Hội An và hoàn thành bảng màu nhuộm tự nhiên đầy đủ cho các sợi tơ thêu của mình. Bảng chỉ tơ thêu với màu nhuộm tự nhiên độc đáo của chị đã được trưng bày như một phần trong thực hành nghệ thuật của nghệ sĩ. 

Lưu giữ giá trị văn hóa Việt

Với Ngọc Trâm, thêu không chỉ là một nghề, một đam mê mà còn là một cách để lưu giữ những giá trị văn hóa truyền thống. Hành trình nghiên cứu và thực hành nhuộm tự nhiên không chỉ làm sâu sắc thêm sự hiểu biết của chị về các nghiên cứu liên ngành, văn hóa và mối quan hệ chặt chẽ giữa con người với thiên nhiên địa phương, mà còn là cơ hội để chị trải nghiệm nghệ thuật, thỏa sức với niềm đam mê nghệ thuật và di sản. Nhiều tác phẩm của chị mang dấu ấn riêng biệt, kết hợp giữa sự tinh tế của kỹ thuật thêu phương Tây với sự dung dị, mộc mạc nhưng đầy sâu lắng của nghệ thuật Việt Nam. Từ những chiếc khăn lụa thêu tay đến những bức tranh thêu tinh xảo..., mỗi sản phẩm đều là một câu chuyện, một cảm xúc rất riêng. Ví như loạt tranh thêu dân gian về Hội An mà chị đã thực hiện từ năm 2015 đến 2017 với các chủ đề: "Hội làng", "Vinh quy bái tổ" hay "Đám cưới thuyền hoa"...

Bên cạnh sáng tác nghệ thuật, Ngọc Trâm còn dành tâm huyết nghiên cứu thêu truyền thống Việt Nam từ thời kỳ Đông Dương. Từ việc thu thập sưu tầm và phân tích các hiện vật thêu cổ được bảo tồn tại châu Âu, Ngọc Trâm đã rút ra những hiểu biết quý giá về kỹ thuật, vật liệu và tay nghề của thợ thêu xưa. Năm 2023, nghiên cứu này được cô công bố trên Tạp chí Art Republik, đánh dấu mốc quan trọng trong sự nghiệp nghiên cứu của Ngọc Trâm.

Để hiểu sâu hơn về kỹ thuật thêu cổ và tạo ra một cách thể hiện nghệ thuật cá nhân, Ngọc Trâm tìm đến các làng sản xuất lụa truyền thống, nghiên cứu các loại chỉ tơ khác nhau, tập trung vào việc tìm nguồn gốc sợi như chúng đã từng được sản xuất từ hàng thế kỷ trước. Chị học cách se chỉ để tạo ra các sợi tơ thêu với độ dày và kết cấu khác nhau, cho phép thể hiện các chất cảm nghệ thuật tinh tế qua từng mũi thêu. Chị cũng đắm mình vào nghệ thuật thêu lụa truyền thống của những quốc gia có di sản phong phú trong nghề này.

Một tác phẩm thêu tay truyền thống của nghệ sĩ Ngọc Trâm đang trong quá trình hoàn thiện. Ảnh do nhân vật cung cấp

Gần đây nhất, tại không gian đình Tú Thị (quận Hoàn Kiếm, TP Hà Nội), Ngọc Trâm đã tham gia Dự án triển lãm nghệ thuật-lưu trú sáng tác “Tơ óng-màu cây”. Trong suốt thời gian 8 tuần thực hiện dự án, nghệ sĩ Ngọc Trâm không chỉ thực hành nghề (vẽ mẫu, thêu và hướng dẫn thêu); giới thiệu triển lãm các bức tranh thêu cổ thời Đông Dương trong bộ sưu tập cá nhân của mình, giới thiệu bảng màu chỉ thêu tơ tằm nhuộm tự nhiên-thành quả của quá trình nghiên cứu lâu năm, mà còn tổ chức workshop, trưng bày các đầu sách chuyên sâu về thêu di sản, văn minh tơ sợi và nghệ thuật thêu. Chương trình đã thu hút gần 9.000 lượt khách trong nước và quốc tế, trong đó có cả những nhà nghiên cứu chuyên môn, các em học sinh, sinh viên, công chúng yêu nghệ thuật... Có người đến để tìm lại ký ức, có người trầm trồ trước sự tinh xảo của những đường kim mũi chỉ, có cả những học sinh lần đầu được chiêm ngưỡng nghệ thuật thêu, những doanh nhân muốn hiểu sâu hơn về giá trị văn hóa trong nghệ thuật tạo hình dân tộc.

Chứng kiến hàng trăm lượt khách tham quan triển lãm, Ngọc Trâm thấy như được tiếp thêm ngọn lửa đam mê. Chị bộc bạch: “Thêu không chỉ là một nghề truyền thống mà còn là nhịp cầu nối giữa các thế hệ, giữa truyền thống và sự đổi mới sáng tạo, nghệ thuật và cuộc sống. Qua dự án, tôi mong muốn định hình, làm dày dặn và nuôi dưỡng mối liên hệ giữa cá nhân mình với Tổ nghề và nguồn cội nghề thêu theo cách riêng của một nghệ sĩ thực hành nghệ thuật hiện đại”.

Nghệ sĩ Ngọc Trâm mong muốn trong tương lai, không gian nghệ thuật nhỏ của chị sẽ góp phần lan tỏa vẻ đẹp di sản thêu của Việt Nam qua công trình khảo cứu về di sản thêu, nghệ thuật kim chỉ vải. Có thể nói, từ sáng tác, nghiên cứu, thực hành đến kết nối cộng đồng, Ngọc Trâm không chỉ góp phần bảo tồn các giá trị văn hóa mà còn mở ra một hướng đi mới, nơi nghề thêu có thể phát triển bền vững trong xã hội đương đại. 

KHÁNH THƯ