Ngay từ những ngày đầu sau khi Hiệp định Geneve được ký kết, trong bầu không khí ngột ngạt bởi làn sóng đàn áp, bắt bớ và khủng bố trắng do ngụy quyền Ngô Đình Diệm tiến hành, ở miền Nam đã bùng lên một phong trào đấu tranh chống xâm lược Mỹ và tay sai. Phong trào nhanh chóng lan rộng và có sự ảnh hưởng lớn trên chính trường, góp phần làm phân hóa nội bộ ngụy quyền, hình thành nên một lực lượng chán ghét bọn tay sai Ngô Đình Diệm với những chính sách cực kỳ phản động và phi nhân tính; phản đối cuộc chiến tranh xâm lược của Mỹ. Lực lượng đó được coi như một thực thể chính trị mà sau này, khi Hiệp định Paris được ký kết, đã xuất hiện công khai trên chính trường Sài Gòn với danh xưng "lực lượng thứ ba".

Lực lượng thứ ba thu hút được sự tham gia của nhiều nhân sĩ, trí thức, đông đảo quần chúng, học sinh, sinh viên, công thương, tín đồ tôn giáo, chính trị gia và cả một số quan chức trong bộ máy, sĩ quan cao cấp của cảnh sát ngụy. Trong suốt thời gian tồn tại, mặc dù luôn bị Mỹ và ngụy quyền Sài Gòn coi là "tay sai" của Cộng sản, thường xuyên bị quân ngụy theo dõi, đàn áp, khủng bố nhưng lực lượng này vẫn công khai hoạt động và hoạt động ngày càng mạnh dưới vỏ bọc của nhiều tổ chức, như: Tổng hội sinh viên và Tổng đoàn học sinh, phong trào đấu tranh của đồng bào theo đạo Phật, lực lượng Công giáo tiến bộ, phong trào phụ nữ miền Nam đòi quyền sống, phong trào dân tộc tự quyết, phong trào nhân dân đòi thi hành Hiệp định Paris... Bên cạnh các lực lượng, phong trào kể trên, trên chính trường Sài Gòn còn có nhiều tổ chức mà tính chất hoạt động cũng tương tự như lực lượng thứ ba, trong đó có thể kể đến như: Nhóm những người làm văn học, nghệ thuật bênh vực báo chí, nhóm luật sư bảo vệ báo chí và tranh đấu cho tự do, dân chủ...

Lực lượng thứ ba quy tụ từ nhiều thành phần, trong đó phần lớn là giới trí thức có tên tuổi, tầm ảnh hưởng trong xã hội và trên chính trường Sài Gòn lúc bấy giờ. Đáng chú ý trong số đó có cả một số công chức và quan chức cao cấp trong bộ máy ngụy quyền Sài Gòn. Phần đông trong số này được cách mạng vận động, cảm hóa.

Trong thời khắc cuối của chiến tranh, trên từng cương vị của mình, họ đã có những đóng góp nhất định cho cách mạng. Ông Đinh Văn Đệ-một cơ sở của Lưới U4, Cụm VĐ2 thuộc Bộ tư lệnh Miền-trên cương vị Chủ tịch Ủy ban Quốc phòng Hạ viện Sài Gòn. Trong chuyến "công du qua Mỹ xin viện trợ" theo lệnh của Nguyễn Văn Thiệu, ông đã tranh thủ diễn đàn Quốc hội Hoa Kỳ phác thảo một bức tranh u ám về tình hình miền Nam Việt Nam; đặc biệt là sự hoang mang, rối loạn và sa sút ý chí chiến đấu của quân ngụy. Điều đó đã góp phần thuyết phục các ủy ban của Quốc hội Hoa Kỳ bác bỏ khoản viện trợ khẩn cấp cho ngụy.

leftcenterrightdel
             

  Nguyên Thủ tướng Võ Văn Kiệt (thứ ba, từ phải sang) trao đổi về vai trò lực lượng thứ ba trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Ảnh tư liệu

Từ phong trào đấu tranh của lực lượng thứ ba nổi lên hàng chục gương mặt nhân sĩ, trí thức tiêu biểu có tinh thần yêu nước, tinh thần dân tộc, kiên trì đấu tranh cho quyền lợi của dân tộc như các luật sư: Trần Ngọc Liễng, Ngô Bá Thành...; các giáo sư: Nguyễn Văn Trung, Lý Chánh Trung...; Thượng tọa Thích Pháp Lan, Hòa thượng Thích Hiển Pháp, Hòa thượng Thích Quảng Long, Ni sư Huỳnh Liên...; các nghệ sĩ: Kim Cương, Thanh Nga...; các sinh viên: Huỳnh Tấn Mẫm, Lê Văn Nuôi, Phan Thị Mai...

Ra đời và hoạt động trong hoàn cảnh lịch sử khá đặc biệt, lực lượng thứ ba đã trở thành hạt nhân tích cực trong đời sống chính trị ở miền Nam, cổ vũ phong trào phản đối cuộc chiến tranh xâm lược của đế quốc Mỹ tại miền Nam Việt Nam, cổ vũ cuộc đấu tranh đòi độc lập dân tộc, tự do, hòa bình; bảo vệ những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc... Chính trong môi trường đấu tranh vì mục tiêu cao cả đó, lực lượng thứ ba đã góp phần hình thành nên một mặt trận chống chiến tranh xâm lược đông đảo, góp phần phân hóa kẻ thù, có những đóng góp xứng đáng vào quá trình phối hợp giữa các mặt trận: Quân sự, chính trị, binh vận, ngoại giao để tạo ra sức mạnh tổng hợp đánh thắng kẻ thù.

Trong thời khắc cuối của cuộc kháng chiến, với những hoạt động tích cực và hiệu quả, lực lượng thứ ba đã có những đóng góp nổi bật đáng được lịch sử ghi nhận, góp phần thúc đẩy sự đầu hàng vô điều kiện của ngụy quyền Sài Gòn. Đặc biệt, trong thời khắc cuối của cuộc chiến, hoạt động tích cực của lực lượng thứ ba góp phần cùng với các mũi tiến công quân sự-đòn tiến công chủ yếu mang tính quyết định-và mũi đấu tranh chính trị vô hiệu hóa mọi âm mưu, đè bẹp mọi sự phản kháng của địch, góp phần giữ cho thành phố Sài Gòn-Gia Định khỏi bị tàn phá, đổ nát...  

PGS, TS TRẦN NGỌC LONG