Nỗi lo “lật sử”

Những thay đổi trong mô hình phát triển kinh tế theo hướng thị trường hóa mặc nhiên khiến xã hội các nước cộng hòa Trung Á trở nên khác biệt so với mô hình Xô viết. Giới tinh hoa trong khu vực hiện đang cố gắng xây dựng những hệ thống chính sách theo cách có thể không duy trì nước Nga như một điểm tựa duy nhất. Trong điều kiện ảnh hưởng từ Moscow không đóng vai trò bao trùm như dưới thời Xô viết, những khoảng không ảnh hưởng tại Trung Á đang được lấp đầy bởi những xung lực từ nhiều hướng khác để cộng hưởng với những nỗ lực tự khẳng định tại chỗ và những sáng kiến khu vực. Nhìn theo góc độ nào đấy, đây không phải là điều bất thường. Chính sách đối ngoại đa cực và nhiều hướng có thể trở thành sự chọn lựa tỉnh táo và đúng đắn đối với Trung Á cũng như nhiều khu vực khác trên thế giới.

Trong thực tế, quan hệ giữa tuyệt đại đa số các nước cộng hòa Trung Á (Kazakhstan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan và Tajikistan) với Liên bang Nga hiện nay đang phát triển, thậm chí có xu hướng tích cực trong nhiều lĩnh vực, bất chấp những mưu toan chọc gậy bánh xe hay những sức ép kinh tế khổng lồ từ phương Tây. Không ngẫu nhiên mà ngay tới gần đây, Tổng thống Kazakhstan Kasym Tokayev, vẫn nhất quán khẳng định rằng, tương lai quan hệ giữa hai nước “rất tuyệt vời”  và giá trị quý báu nhất là “tình cảm anh em và quan hệ láng giềng hữu nghị”. Các nhà lãnh đạo ở các nước Trung Á khác cũng thường xuyên đưa ra những nhận định tương tự trên các diễn đàn chính thức.

Tuy nhiên, trong thực tế, mọi sự không hề hoàn hảo như thế. Mức độ “giải thiêng quá khứ Xô viết” ở Kazakhstan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan và Tajikistan khác nhau do những nhận thức khác nhau, những mức độ cải cách khác nhau và do mức độ hòa nhập với tư tưởng Xô viết khác nhau. Hiện trạng xã hội ở từng nước cộng hòa cũng không giống nhau. Thí dụ, sau khi Liên Xô tan rã, Uzbekistan trở nên khép kín hơn trước, còn Kazakhstan thì lại mở cửa ra thế giới rộng rãi hơn. Và cũng chính vì thế nên mức độ xa rời cội nguồn Xô viết ở hai nước cộng hòa này cũng khác nhau. Tại Uzbekistan từ năm 1991, Tổng thống Islam Karimov đã rất tích cực tung ra ý tưởng “hồi sinh dân tộc” và đánh giá giai đoạn phát triển trong chế độ Xô viết như câu chuyện “chính quyền của người lạ”. Và hiến pháp mới được thông qua đã loại bỏ mối liên hệ với quá khứ Xô viết. Tượng đài các nhân vật thời Xô viết đã bị gỡ bỏ.

Tại thời điểm hiện nay, quá trình “đổi mới” ở Trung Á không mang tính triệt để như ở Ukraine hay khu vực Bantik nhưng cũng không phải không thể gây nên những mối lo lắng lớn cho sự ổn định trong tương lai. Không ngẫu nhiên mà thời gian gần đây trên các phương tiện truyền thông tại Nga ngày càng xuất hiện nhiều bài viết nêu bật những mối lo về các vết xe đổ đang dần hình thành tại các nước cộng hòa Trung Á theo kiểu những gì đã từng xảy ra ở Ukraine. Có vẻ như “virus phủ nhận quá khứ” đang có nguy cơ lây nhiễm. Các con số thống kê cho thấy, đã xuất hiện việc ồ ạt thay đổi các địa danh ở Uzbekistan và Kazakhstan... Tại thủ đô Bishkek của Kyrgyzstan hiện nay không còn những con phố mang tên Lênin, Chiến Thắng... Điều này khiến các thế lực thù địch với nước Nga ở các khu vực khác tỏ ra hí hửng.

Mặc dầu vậy, hiện thực mới không thể khiến cho giai tầng thịnh thế hiện nay đắc chí vì nếu so sánh những gì đang có với quá khứ dưới chính quyền Xô viết thì có thể thấy rằng, cái mới không thể đủ để nới cũ! Những thành tựu hữu hình của quá khứ Xô viết vẫn còn đồ sộ. Và vì không dám đập bỏ những công trình cũ nên chính quyền mới đã phải sử dụng đủ mọi trò tấn công đổi trắng thay đen theo kiểu “lật sử” trong lĩnh vực tư tưởng. 

Theo tư liệu mới đây của tờ Pravda, sau khi từ bỏ hệ tư tưởng Xô viết từ một phần ba thế kỷ trước, các tầng lớp cầm quyền ở Kazakhstan đã không ngừng tiến hành các chiến dịch “bóc trần quá khứ”. Những anh hùng của một thời chưa xa bị bôi lem các kiểu, nhiều tượng đài bị đập bỏ, nhiều địa danh bị thay đổi tên gọi... Và ký ức về cuộc Chiến tranh vệ quốc (1941-1945) đã bị đánh tráo theo những cách tinh vi. Hiện nay ở Kazakhstan đang diễn ra tiến trình “rửa tội” cho Quân đoàn Turkestan, các đơn vị vũ trang gốc Thổ đã phục vụ trong quân đội Wehrmacht trong Chiến tranh thế giới thứ hai. Một trong những người Kazakhstan từng đứng ra thành lập đội quân này là Мustaf Shokaev đã được dựng tượng và đặt tên cho những đường phố và trường học. Những nhân vật tương tự hiện cũng đang được “rửa mặt” để trở thành biểu tượng mới cho tinh thần độc lập... Tờ Pravda nhận xét rằng, trong tương lai, có vẻ như ở Kazakhstan tinh thần bài Xô viết trộn lẫn với bài Nga sẽ tiếp tục được dung dưỡng và điều này sẽ gây thêm những khó khăn trong việc duy trì và phát triển quan hệ hữu nghị giữa hai quốc gia láng giềng.

Tất nhiên, không phải ở đâu tại Trung Á câu chuyện “lật sử” cũng diễn ra cấp tập hay cực đoan, nhưng việc đó luôn mang tính biểu tượng của xu hướng phủ nhận quá khứ Xô viết không thể đảo ngược được. Và đây là điều vô cùng đáng lo ngại cho một triển vọng hòa bình và ổn định của khu vực. Người đã dám bắn vào quá khứ thì rất có thể sẽ gây nên những vụ hành quyết mới đối với tương lai.