Như Thủ tướng Phạm Văn Đồng từng viết: "Tiếng Việt của chúng ta rất giàu; tiếng ta giàu bởi đời sống muôn màu, đời sống tư tưởng và tình cảm dồi dào của dân tộc ta"... Trong bài viết này, chúng ta cùng khám phá một số điều thú vị trong muôn vàn sự phong phú, kỳ diệu của tiếng Việt. 

Tiếng Việt là ngôn ngữ đơn âm tiết. Khái niệm “tiếng một” với ý nghĩa là mỗi âm tiết có một cương vị đặc biệt: Vừa là một đơn vị phát âm, vừa là một đơn vị từ loại, vừa là một đơn vị ngữ pháp. “Đã” là một phó từ (thường đi với động từ, tính từ), hay còn gọi là từ hư, từ ngữ pháp (từ công cụ). Mang danh là từ hư nhưng nghĩa của “đã” lại chẳng “hư” chút nào. Đặt trong các ngữ cảnh giao tiếp, “đã” có một công năng ngữ pháp-ngữ nghĩa rất lợi hại.

“Từ từ đã!”, “Gượm đã!”, “Uống nước đã!” là những câu quen thuộc được dùng trong giao tiếp khẩu ngữ tiếng Việt. Sau đây là mấy đoạn đối thoại mà ta thường gặp. Ví dụ: “Con ra ăn sáng rồi còn đi học. Dạ, con đánh răng đã!”; “Gần trưa rồi, ta cấy nốt thửa này nhé. Nghỉ cái đã!”; “Cậu định bao giờ làm nhà? Chưa đâu! Lấy vợ đã!”; “Đến giờ tập xạ kích rồi, đồng chí sao còn ngồi đây? Dạ! Để tôi buộc lại dây giày đã!”...

“Đã” trong cấu trúc “A + đã” có nghĩa “cần phải làm điều A trước khi làm điều B”. B là công việc, hành động mà ai đó cần thực hiện (ở ví dụ trên là đi học, cấy lúa, lấy vợ, buộc dây giày), nhưng công việc (được chấp nhận làm) này chỉ được thực hiện sau khi làm cho xong một công việc khác (mà người nói cho là nên làm, phải giải quyết trước): “Ăn cơm đã!” (phải ăn cơm để có sức làm việc tiếp); “Làm xong cốc bia đã!” (sẽ ăn, nhưng cứ phải uống hết cốc bia); “Từ từ đã!” (việc gì mà phải vội, trước khi làm việc này hoặc trước khi cần phải tăng tốc thì hãy cứ nhẩn nha, từ từ-để làm một việc cần hơn)... Trong những tình huống này, “đã” thể hiện một hành vi “trì hoãn” của ai đó, trước yêu cầu thực tế phải thực hiện một hành vi mà người đó cần phải thực hiện. Đây là một hiện tượng bình thường, rất hay xảy ra trong cuộc sống.

Nghỉ tay chút đã em ơi
Để cho anh nói một lời đã nao
Trời kia sắp đổ mưa rào
Em còn gặt đã, ruộng nào đã xong.

Chàng trai đang muốn có lời (hỏi han hay tình tứ trao duyên) với cô gái. Cô gái có vẻ đồng ý với đề nghị đó, nhưng vin vào hoàn cảnh trời sắp mưa rào để thực hiện ngay một công việc mà cô thấy cần hơn, thiết thực hơn, hợp với lẽ thường hơn (và nếu là chàng trai nghiêm túc, sẽ quý trọng cô gái hơn).

leftcenterrightdel

Học sinh Trường Tiểu học Kim Giang (TP Hà Nội) trong giờ học tiếng Việt. Ảnh: TRỌNG HẢI 

Khi đưa ra phát ngôn “A đã”, người nói có hàm ý: Việc B sẽ làm, nhưng chưa thực gấp lắm và để cho chu đáo, trọn vẹn, cần thiết phải làm việc A. Trở lại phát ngôn “Từ từ đã”, ta thấy “từ từ” là một tính từ, chỉ sự “thong thả, chầm chậm”. Khi cô vợ nói với anh chồng: “Anh nhớ cho con uống thuốc sáng nay nhé!” mà anh chồng nói: “Từ từ đã!” thì như vậy, anh đồng ý việc cho con uống thuốc (như chỉ định, kẻo bệnh không thuyên giảm). Tuy nhiên, đằng sau phát ngôn “Từ từ đã!” (tạm trì hoãn việc cho con uống thuốc) có thể có những lý do, chẳng hạn để theo dõi thêm, con đang có dấu hiệu khác thường, không nên cho uống thuốc ngay, không lợi hoặc “anh” đang bận, trước sau thì con cũng uống đúng quy định, đừng lo; hoặc lý do khác nữa là thuốc này không bảo đảm (quá hạn hoặc bác sĩ kê đơn chưa chuẩn)...

Sẽ có người nói rằng, “đã” là từ chỉ hành động đã qua, tức thời quá khứ. Chẳng hạn: "Nó đã đi Hà Nội"; "Cô ấy đã lấy chồng và đã có con"; "Đội tuyển Việt Nam đã vào chung kết SEA Games"; "Đã nghe gió ngày mai thổi lại/ Đã nghe hồn thời đại bay cao" (Tố Hữu)... Những ví dụ trên đây lại là vấn đề liên quan đến nét nghĩa khác của “đã” (ý quá khứ, phân biệt với “đang” chỉ hiện tại và “sẽ” chỉ tương lai).

Đa số giới Việt ngữ học đều cho rằng, tiếng Việt không có phạm trù thời, dù rằng khi dùng với dụng ý nói về thời gian diễn ra của sự kiện nào đó. Các phó từ “đã, đang, sẽ” chỉ dùng với ý nhấn mạnh “sự tình A từng xảy ra, đang xảy ra và sẽ xảy ra”. Ta từng nghe những câu, chẳng hạn: “Lênin đã sống, đang sống và sẽ sống mãi!” (V.Mayakovsky) thì nhà thơ muốn qua cách diễn đạt đó, nói lên một niềm tin đã trở thành chân lý “Với những người cộng sản, tư tưởng của Lênin là bất diệt. Nó trường tồn cùng thời đại”. Hay câu “Việt Nam đã, đang và sẽ ủng hộ Cuba” thì câu này có hàm ý khẳng định “Nhân dân Việt Nam từ trước đến nay và sau này nữa luôn luôn đứng bên cạnh (ủng hộ hết lòng đối với) nhân dân Cuba”. Phạm trù thời không có mặt ở cả hai ví dụ trên.

Ngoài ra, “đã” còn thể hiện ý “hiện tượng đang nói đến xảy ra trước hiện tại hoặc trước một thời điểm nào đó được xem là mốc, trong quá khứ hoặc tương lai” (“Từ điển tiếng Việt”, Trung tâm Từ điển học, Nhà xuất bản Đà Nẵng, năm 2020). Chẳng hạn: “18 tuổi mà cô ấy đã hai con”, hàm ý là “cô ấy” có con sớm quá (so với quy định pháp lý: 18 tuổi mới đủ điều kiện kết hôn) và cô ấy sinh con dày quá (ngay trong trường hợp tảo hôn-lấy chồng trước tuổi 18-mà vào lúc 18 tuổi đã có 2 con là không bình thường, nghĩa hàm ý chê).

“Tuần sau đã lập hạ rồi”, câu này có ý người nói ngạc nhiên vì thời gian đến nhanh hơn trong tâm tưởng (mải công việc, nhìn lịch giật mình thấy đã đến ngày chuyển sang mùa hè). “Bảy năm nữa (2030) đã sang thập niên thứ tư của thế kỷ 21. Cũng như câu trên, người nói không nghĩ thế kỷ mới (thế kỷ 21) lại sắp bước vào “thập niên thứ tư”. Điều này có thể là phát ngôn nhắc nhở “người đó” cần phải “Mau với chứ, vội vàng lên với chứ” (Xuân Diệu) kẻo lỡ mọi dự định, những hạn chót đang giục ta phải thu xếp thời gian thực hiện công việc một cách khẩn trương và đúng lộ trình. Mấy câu thơ sau cũng là một minh chứng cho từ “đã”:

Tậu trâu, cưới vợ, làm nhà
Trong ba việc ấy đều là khó khăn
Cứ “từ từ đã” băn khoăn
Người ta sẽ vượt trước anh, coi chừng!.
Chỉ một hư từ “đã” thôi mà “rắc rối” hơn ta tưởng. Nếu chàng trai xưa nghe trả lời của cô gái trong mấy câu ca dao sau: “Đêm trăng thanh anh mới hỏi nàng/ Tre non đủ lá đan sàng nên chăng?/ Đan sàng thiếp cũng xin vâng/ Tre vừa đủ lá non chăng hỡi chàng!” thì có thể chàng sẽ ngầm hiểu ý của nàng là: “Em đồng ý nhận lời làm vợ chàng”, nhưng “chàng cố gắng chờ đợi một thời gian nữa” (với ý như “từ từ đã”), vì theo lẽ thường, “tre non chưa thể đan sàng được” (chuyện hai ta chưa tới độ chín cần thiết).

Chuyện chúng mình sẽ xong thôi
“Từ từ đã” mọi việc rồi sẽ qua.

PGS, TS PHẠM VĂN TÌNH