Các TAQS được thành lập cũng là những “tòa án cách mạng” đầu tiên, được giao trọng trách trừng trị kẻ phản bội, bảo vệ chính quyền non trẻ. Đây là loại hình tòa án đầu tiên của Nhà nước Việt Nam và cũng là tiền thân của Tòa án nhân dân hiện nay. Ngay sau khi ra đời, các TAQS đã tuyên án, trừng trị, đè bẹp sự phản kháng của bọn thực dân, Việt gian phản động, bảo vệ và củng cố thành quả cách mạng, tiến tới xây dựng một nhà nước của dân, do dân, vì dân, kịp thời ngăn chặn âm mưu phá hoại của các lực lượng thù trong, giặc ngoài. Điển hình như xét xử vụ án xảy ra tại phố Ôn Như Hầu, vụ Quản Dưỡng ở Hà Đông, vụ Nguyễn Trinh Nguyệt ở Nam Bộ, vụ Dương Công Kỉnh, vụ Phạm Hữu Tài ở Trung Bộ...
Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, trước yêu cầu thực tiễn của việc xây dựng Nhà nước, Chính phủ đã ra sắc lệnh thành lập các tòa án binh lâm thời, các tòa án binh khu, tòa án binh tối cao. Bộ Quốc phòng và Bộ Tư pháp ban hành Thông lệnh số 60 về thành lập các tòa án binh mặt trận. Các TAQS và tòa án binh hoạt động độc lập với nhau, luôn bám sát chiến trường, cơ động cùng các đơn vị chiến đấu, kịp thời xét xử nghiêm minh ngay tại chiến trường những hành vi phạm tội xâm hại sức mạnh chiến đấu của Quân đội.
Các tòa án binh mặt trận đã bám sát chiến trường hoạt động rộng khắp, tạo ra hiệu quả trực tiếp, góp phần vào việc duy trì quân lệnh, giữ vững tinh thần, bảo vệ các phương tiện, vũ khí trang bị cho chiến đấu tại các khu vực có chiến sự, trong những cao điểm chiến đấu, trong các chiến dịch quy mô lớn. Nơi nào có bộ đội là nơi đó có dấu chân của cán bộ TAQS. Giữa bom đạn, nguyên tắc “đúng người, đúng tội, đúng pháp luật” luôn được giữ trọn.
Dấu ấn đậm nét mà TAQS để lại trong kháng chiến là vụ xét xử Đại tá Trần Dụ Châu, Giám đốc Nha Quân nhu và các đồng phạm. Ngày 5-9-1950, phiên tòa mở tại Thái Nguyên và phán quyết xử tử hình Trần Dụ Châu, được dư luận hết sức đồng tình. Đây là điển hình cho tinh thần nêu cao ánh sáng công lý trong Quân đội, “Quân pháp vô thân” và “Trừng trị để giáo huấn”.
    |
 |
Đại hội Đảng bộ Tòa án Quân sự Trung ương, nhiệm kỳ 2025-2030 đề ra mục tiêu nâng cao năng lực lãnh đạo, sức chiến đấu của tổ chức đảng, hướng tới thành công của sự nghiệp xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
|
Từ năm 1960, bộ máy Nhà nước được hoàn thiện, hoạt động lập pháp dần đi vào nền nếp. Tổ chức và hoạt động của tòa án được Hiến pháp và pháp luật quy định theo hướng ngày càng chặt chẽ; dân chủ được mở rộng. Theo đó, việc xét xử vẫn được duy trì theo trình tự xét xử một cấp, tức là vụ án hình sự được xét xử sơ thẩm đồng thời chung thẩm nhằm phục vụ nhiệm vụ chính trị trong điều kiện vừa có hòa bình, vừa có chiến tranh.
Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, cán bộ TAQS bám chiến trường, vừa làm nhiệm vụ chuyên môn vừa chiến đấu; đã xét xử nhiều vụ án nghiêm trọng đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Điển hình như vụ gián điệp biệt kích C47 “Xâm phạm không phận miền Bắc, hoạt động gián điệp, biệt kích, tổ chức LLVT nhằm phá hoại sự an toàn của nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa” đã quyết định xử phạt Đinh Như Khoa 15 năm tù, Phan Thanh Vân 7 năm tù, Phạm Văn Đăng 3 năm tù. Bản án đã lột rõ bộ mặt trong toàn bộ âm mưu xâm lược của đế quốc Mỹ, gây tình hình căng thẳng và đe dọa hòa bình ở khu vực Đông Nam Á, trước mắt là ở Việt Nam và Lào...
Từ năm 1986, khi Pháp lệnh tổ chức TAQS được ban hành, hệ thống ba cấp (Trung ương-quân khu-khu vực) ra đời, các TAQS đã có trụ sở, có phòng xử án. Thời kỳ đổi mới, thực hiện Chiến lược cải cách tư pháp, TAQS Trung ương đã tham mưu cho Quân ủy Trung ương, Bộ Quốc phòng và Tòa án Nhân dân Tối cao ban hành văn bản tạo cơ sở chính trị pháp lý quan trọng cho việc triển khai đồng bộ công tác cải cách tư pháp của các cơ quan tố tụng trong Quân đội; các TAQS đã nghiên cứu, đóng góp ý kiến xây dựng hơn 1.800 dự thảo luật, pháp lệnh, nghị định và thông tư; các TAQS đã xây dựng và hoàn thiện hơn 700 chuyên đề khoa học, góp phần hoàn thiện pháp luật theo tinh thần cải cách tư pháp. Chủ trì nghiên cứu các đề án, xuất bản cuốn “Hệ thống hóa các hướng dẫn của Ủy ban Thẩm phán TAQS Trung ương về áp dụng pháp luật”; ban hành một hệ thống quy chế hoạt động của các TAQS, góp phần quan trọng vào việc xây dựng và củng cố tác phong và lề lối làm việc khoa học, chặt chẽ, thống nhất trong toàn ngành.
Trong 80 năm qua, các TAQS đã xét xử hàng nghìn vụ án, không để xảy ra oan sai, luôn nhận được sự đồng thuận cao của cán bộ, chiến sĩ và nhân dân; công lý được tôn trọng, uy tín của TAQS được nâng cao. Nhiều vụ án phức tạp, nhạy cảm được giải quyết dứt điểm, củng cố niềm tin vào kỷ luật Quân đội và nền tư pháp Việt Nam.
Các TAQS đã có nhiều biện pháp tạo sự chuyển biến mạnh mẽ trong đổi mới tư duy công tác, nâng cao trách nhiệm cá nhân, thay đổi tác phong và lề lối làm việc theo hướng chuyên nghiệp của đội ngũ thẩm phán, thư ký. Kỹ năng điều hành phiên tòa, tiến hành tố tụng được nâng lên rõ rệt; bảo đảm tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người tham gia tố tụng; nguyên tắc “Thẩm phán và Hội thẩm độc lập và chỉ tuân theo pháp luật” trong xét xử được chấp hành nghiêm túc. Vì vậy, chất lượng xét xử, giải quyết án ngày càng được nâng lên vững chắc, việc xét xử bảo đảm đúng người, đúng tội, đúng pháp luật.
Nếu như thời kỳ đầu, cán bộ TAQS đều là cán bộ quân sự, chính trị chuyển sang thì nay 100% cán bộ chuyên môn thuộc các TAQS có trình độ cử nhân luật trở lên; trong đó có 1 phó giáo sư, 6 tiến sĩ luật, hơn 70 thạc sĩ luật. Hiện có nhiều cán bộ thuộc các TAQS đang theo học những chương trình đào tạo sau đại học, chương trình cao cấp lý luận chính trị.
Những năm tới, dự báo tình hình vi phạm, tội phạm tiếp tục diễn biến phức tạp; các loại tội phạm mới, tội phạm xuyên quốc gia, tội phạm trên không gian mạng... xuất hiện ngày càng nhiều với các thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt. Để đáp ứng yêu cầu trong tình hình mới, các TAQS đang đẩy mạnh chuyển đổi số, xây dựng phiên tòa điện tử, số hóa hồ sơ. Thách thức mới đặt ra không chỉ là xử án giỏi mà còn phải nắm vững công nghệ, hội nhập quốc tế, giữ gìn bản lĩnh và đạo đức nghề nghiệp. Với những nỗ lực không ngừng, các TAQS đã được Đảng, Nhà nước ta trao tặng danh hiệu Anh hùng LLVT nhân dân thời kỳ chống thực dân Pháp, 16 huân chương và nhiều phần thưởng cao quý khác.
80 năm qua là chặng đường dài, từ chiến hào khói lửa đến phòng xử án hiện đại hôm nay, các thế hệ cán bộ TAQS đã viết nên trang sử liêm chính của công lý. Từ những ngày cầm búa giữa bom đạn đến khi cầm bút giữa ánh sáng công nghệ, điều bất biến vẫn là lời thề trước Tổ quốc và nhân dân: Phụng công-Thủ pháp-Chí công vô tư. Đó không chỉ là phương châm mà còn là ngọn cờ chính nghĩa dẫn dắt bước chân những cán bộ TAQS trên hành trình bảo vệ công lý.
Trung tướng DƯƠNG VĂN THĂNG, Phó chánh án Tòa án Nhân dân Tối cao, Chánh án Tòa án Quân sự Trung ương