Bảo tồn, phát triển nghệ thuật hát văn

Hát văn, hay còn gọi là chầu văn, là một loại hình nghệ thuật trình diễn tổng hợp, bao gồm âm nhạc, ca hát, vũ đạo và diễn xướng. Nó thường được thực hành trong các nghi lễ hầu đồng, thờ Mẫu, thờ Đức thánh Trần, hoặc trong các buổi lễ tín ngưỡng dân gian khác. Người hát văn, hay còn gọi là "cung văn", sử dụng giọng hát truyền cảm, kết hợp với các nhạc cụ như đàn nguyệt, trống, sáo, nhị... để kể chuyện, ca ngợi công đức của các vị thần linh, hoặc diễn tả những cung bậc cảm xúc của con người.

Loại hình nghệ thuật này đóng vai trò như một cầu nối giữa con người và thần linh. Thông qua những lời ca, điệu múa, người thực hành và người tham dự có thể cảm nhận được sự hiện diện của các đấng siêu nhiên, tìm kiếm sự che chở, bình an và phúc lộc. Đây là một khía cạnh quan trọng của đời sống tín ngưỡng dân gian, giúp con người giải tỏa những lo âu, tìm thấy niềm tin và hy vọng.

Hơn nữa, hát văn còn là nơi lưu giữ và phát triển một kho tàng văn học dân gian đồ sộ. Những lời ca trong hát văn thường là những bài thơ, bài phú được sáng tác công phu, giàu hình ảnh, chứa đựng nhiều giá trị về lịch sử, truyền thuyết, đạo lý và triết lý sống của người Việt. Các bài hát thường kể về sự tích các vị thần, anh hùng dân tộc, hay những câu chuyện về tình yêu quê hương, đất nước.

Trình diễn thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ. Ảnh: QUANG HƯNG

Sự kết hợp hài hòa giữa âm nhạc, ca từ và diễn xuất tạo nên một loại hình nghệ thuật trình diễn độc đáo. Tiếng hát của cung văn không chỉ đòi hỏi kỹ thuật thanh nhạc điêu luyện mà còn phải có khả năng nhập vai, biểu cảm để truyền tải cảm xúc đến người nghe. Các động tác múa, cử chỉ của người hầu đồng góp phần tạo nên sự sống động và hấp dẫn cho buổi diễn.

Ngày nay, hát văn không chỉ hấp dẫn bởi âm nhạc, vũ điệu mà còn bởi vẻ đẹp rực rỡ của trang phục. Trải qua thời gian, trang phục hát văn không ngừng được gìn giữ và làm mới, tạo nên diện mạo ngày càng cuốn hút, vừa tôn nghiêm vừa nghệ thuật. Nếu như trước kia, trang phục trong hát văn chủ yếu là áo the, áo dài ngũ thân, khăn xếp, trang phục thô mộc nhưng trang trọng, thì ngày nay, các nghệ nhân đã đầu tư nhiều hơn vào chất liệu, kiểu dáng và hoa văn. Những bộ áo dài gấm, lụa, nhung với kỹ thuật thêu tay tinh xảo, hoa văn rồng phượng, họa tiết sen, mây, sóng nước... được sử dụng phổ biến hơn. Mỗi giá đồng: Quan, chầu, cô, cậu... đều có màu sắc đặc trưng, tuân theo ngũ hành và truyền thống lâu đời, nhưng cách thể hiện ngày nay trở nên mềm mại và bắt mắt hơn nhờ vào bàn tay của các nhà thiết kế tâm huyết.

Không chỉ đơn thuần là trang phục trình diễn, áo mũ trong hát văn còn mang yếu tố tâm linh, gắn liền với lòng thành kính đối với các vị thánh. Bởi thế, việc đầu tư, chăm chút cho từng lớp áo, từng chiếc khăn, chuỗi hạt, đôi hài... cũng là cách thể hiện sự tôn trọng với tín ngưỡng và văn hóa dân tộc.

Mặc dù hát văn mang nhiều giá trị, nhưng cũng đang đối mặt với những thách thức. Các nghệ nhân ngày càng mai một. Sự thay đổi trong lối sống, sinh hoạt tín ngưỡng của không ít người dân dẫn đến hiểu không đúng về bản chất của hát văn.

Thách thức lớn nhất trong việc bảo tồn và phát triển loại hình nghệ thuật này chính là sự mai một của nghệ nhân và lớp kế cận. Các nghệ nhân hát văn gạo cội, những người nắm giữ kỹ thuật biểu diễn, kiến thức về nghi lễ và kho tàng lời ca ngày càng ít đi. Việc truyền dạy cho thế hệ trẻ gặp khó khăn do tính chất phức tạp của nghệ thuật này, đòi hỏi thời gian, sự đam mê và kiên trì. Nhiều bạn trẻ hiện nay có xu hướng quan tâm đến các loại hình nghệ thuật hiện đại, ít mặn mà với hát văn, dẫn đến nguy cơ đứt gãy thế hệ kế thừa.

Trình diễn thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ trong đó có hát văn. Ảnh:XUÂN DŨNG

Hiện nay, dù đã có một số công trình nghiên cứu, nhưng việc hệ thống hóa, ghi chép lại các làn điệu, lời ca, quy trình nghi lễ một cách khoa học, đầy đủ vẫn còn hạn chế. Nhiều tài liệu chỉ tồn tại dưới dạng truyền miệng, dễ bị thất lạc hoặc biến đổi qua thời gian. Điều này gây khó khăn cho việc giảng dạy, học tập và phục dựng hát văn một cách chính xác.

Thực tế, đã có một số nhà khoa học cho ra các sản phẩm nghiên cứu, sưu tầm hát văn. GS Trần Văn Khê cũng phân tích sâu về nhạc lý, lối hát, kỹ thuật sử dụng nhạc cụ như đàn nguyệt, phách, trống nhỏ; đánh giá giá trị âm nhạc của hát văn trong bối cảnh nghệ thuật cổ truyền Việt Nam thông qua cuốn “Chầu văn-Loại hình âm nhạc nghi lễ đặc sắc của người Việt”. Ngoài ra, TS Nguyễn Thị Minh Thái cũng viết luận án Tiến sĩ về nghệ thuật trình diễn trong hát chầu văn, tập trung vào tính sân khấu, trình diễn của nghi lễ hầu đồng, trong đó trang phục và diễn xướng đóng vai trò trung tâm.

Trong quá trình phát triển, hát văn có thể bị biến đổi một cách tự phát hoặc có chủ đích, đôi khi làm mất đi tính nguyên bản và ý nghĩa tâm linh vốn có. Việc thương mại hóa quá mức hoặc đưa các yếu tố không phù hợp vào các buổi diễn có thể làm giảm giá trị nghệ thuật và tính thiêng liêng của hát văn.

Xã hội hiện đại với sự bùng nổ của công nghệ và thông tin đã làm thay đổi đáng kể lối sống và quan niệm tín ngưỡng của nhiều người. Một bộ phận công chúng coi hát văn chỉ dành cho nhóm đối tượng nhất định, dẫn đến sự thờ ơ hoặc thiếu tôn trọng. Một số người có cái nhìn tiêu cực, cho rằng hát văn là hoạt động mê tín dị đoan, hoặc thậm chí là lợi dụng tín ngưỡng để trục lợi. Điều này làm giảm sự hấp dẫn và uy tín của hát văn trong mắt công chúng.

Các không gian biểu diễn hát văn truyền thống như các đền, phủ đang dần bị thu hẹp hoặc không còn phù hợp với nhu cầu quảng bá. Việc đưa hát văn ra khỏi không gian nghi lễ để tiếp cận công chúng rộng rãi hơn cũng gặp khó khăn do thiếu các sân khấu chuyên nghiệp và hoạt động quảng bá hiệu quả.

Trong thời đại bùng nổ của các loại hình giải trí đa dạng, từ âm nhạc, phim ảnh cũng như các loại hình văn hóa khác, hát văn phải đối mặt với sự cạnh tranh gay gắt để thu hút sự chú ý của công chúng, đặc biệt là giới trẻ.

Mặc dù hát văn là một phần trong di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại đã được UNESCO công nhận, nhưng các chính sách hỗ trợ, đầu tư cho việc bảo tồn và phát huy giá trị vẫn chưa thực sự đồng bộ và hiệu quả. Việc hỗ trợ kinh phí, tạo điều kiện cho nghệ nhân hoạt động, truyền dạy còn nhiều bất cập.

Để vượt qua những thách thức này, cần có sự chung tay của Nhà nước, các tổ chức văn hóa, các nghệ nhân, cộng đồng và toàn xã hội. Cần tăng cường giáo dục, nâng cao nhận thức, tạo môi trường thuận lợi cho việc thực hành và truyền dạy hát văn là những yếu tố then chốt để giữ gìn và phát huy giá trị của di sản văn hóa quý báu này.

Chúng ta cần khuyến khích thế hệ trẻ học hỏi và kế thừa nghệ thuật hát văn từ các nghệ nhân. Tăng cường quảng bá và giới thiệu, đưa hát văn đến gần hơn với công chúng thông qua các buổi biểu diễn, lễ hội văn hóa, các phương tiện truyền thông. Tổ chức dành kinh phí để nghiên cứu, sưu tầm và hệ thống hóa các làn điệu, lời ca, nghi lễ hát văn để bảo tồn một cách toàn diện. Tăng cường truyền thông giúp công chúng hiểu rõ hơn về giá trị văn hóa, tâm linh đích thực của hát văn, tránh những quan niệm sai lệch hoặc lợi dụng biến tướng.

Hát văn không chỉ là một điệu hát mà còn là một phần văn hóa của dân tộc Việt Nam. Nó là sự kết tinh của niềm tin, nghệ thuật và trí tuệ. Mong rằng, với sự quan tâm, nỗ lực của cộng đồng, hát văn sẽ mãi là một nét đẹp rực rỡ trong dòng chảy văn hóa Việt, được trân trọng và phát huy cho muôn đời sau.

LAN PHƯƠNG